― pul va banklar

Natural pullar 
Jamiyatning dastlabki davrlarida to‗lov vositasi sifatida foydalanilgan pullar 
buyum yoki natural ko‗rinishida bo‗lgan. Natural pullar – bu real ko‗rinishga ega 
bo‗lgan tovarlardir, ushbu pullarning qiymati tovarning o‗zida aks ettirilgan bo‗lib, 
ularning sotib olish qobiliyati tovarlar qiymati bilan ifodalangan. Ma‘lum bir 
tovarning pul o‗rnida foydalanishda uning iste‘mol qiymati muhim ahamiyat kasb 
etgan.
Natural shakldagi pullarni uchta guruhga ajratgan holda tasniflash mumkin.
1.
Hayvonlar shaklida. Ushbu pul tarkibiga tirik hayvonlar va ulardan 
tayyorlangan buyumlar kiradi. Masalan, qo‗y, buqa, jun, suyak va boshqalar. 
2.
Buyum shaklida. Bu shakldagi pullar tarkibiga foydali qazilmalar va 
metallar hamda ulardan yasalgan mehnat qurollarini keltirish mumkin. Masalan, 
qimmatbaho toshlar va metallar, tuz va boshqalar.
3.
O‗simlik shaklida. Bularning tarkibiga turli o‗simliklar va ularning 
mevalari kiradi. Masalan, bug‗doy, mevalar, tamaki va boshqalar. 
Natural pullarning paydo bo‗lishi va ulardan foydalanish tarixi juda chuqur va 
qiziqarlidir. Odamlar dastlab yovvoyi holda yashagan davrda barcha kishilar 
topgani o‗rtada bo‗lgan, birgalikda iste‘mol qilgan, keyinchalik bir urug‗ga 
mansub kishilar qabila – qabila bo‗lib yashay boshlagan. Qabila ichida odamlar bir 

---

– biriga yordam berishi, oziq – ovqatlarni baham ko‗rishi kerak bo‗lgan. Bu 
beg‗araz tartibda amalga oshirilib, buning o‗rniga ular bir – biridan hech narsa 
umid qilmagan, hamma narsa o‗rtada bo‗lgan.
Keyinchalik ibtidoiy urug‗chlikning rivojlanishi natijasida turli qabila 
qatlamlari vujudga kelgan. Vaqti – vaqti bilan ular o‗rtasida dahshatli qonli 
to‗qnashuvlar bo‗lib turgan. Ushbu to‗qnashuvlar natijasida bir qabila ikkinchisi 
ustidan g‗alaba qozongandan keyin, ularning barcha narsalarini talon taroj qilgan. 
SHu bois, ayrim qabilalar tinchlikni saqlash maqsadida kuchli qabilalarga narsalar, 
asosan iste‘mol qilinadigan narsalarni bergan. Aynan shu jarayon ham kishilar 
o‗rtasida bir tomonlama ayirboshalash munosabatlarini vujudga kelishining asosiy 
sabablaridan biri hisoblanadi. 
Tosh asri davrida kishilar erlarni o‗zlashtirib ekin eka boshlagan, keyinchalik 
dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqqan. Dastlab yaratilgan narsalar barchasi 
bir yo‗la iste‘mol qilingan bo‗lsa, endi ma‘lum miqdorda zaxiralar qilina 
boshlagan. Zaxira qilindimi, u erda ortiqchalik vujudga kelgan. Ortiqcha narsalar 
esa unga egalik qiluvchi tomonidan erkin ravishda tasarruf qilingan. Buning 
natijasida ayirboshlash jarayoni jonlana boshlagan. SHuningdek, keyinchalik 
hunarmandchilik vujudga kelgan, bularning barchasi kishilar o‗rtasidagi bir 
tomonlama ayirboshlashdan ikki tomonlama ayirboshlash zaruriyatini keltirib 
chiqargan.
Odamlar o‗rtasida dastlab ayirboshlash vositasi sifatida juda keng tarqalgani 
mehnat qurollari hisoblanadi, 1 – rasmga qarang. Mehnat qurollariga dehqonda, 
chorvadorda yoki hunarmandda juda katta ehtiyoj mavjud bo‗lib, ular o‗z 
mahsulotlarini iloji boricha mehnat qurollariga ayirboshlashga intilar edi. Mehnat 
qurollari eng qadimiy tovar – pullar hisoblanadi.
Masalan, tosh asrida Evropada eng ko‗p tarqarlgan ayirboshlash vositasi 
kremnivie boltalar hisoblangan. Manbalarga ko‗ra ular juda yirik bo‗lib, 
ayrimlarini og‗irligi 40 kgni tashkil etgan. Evropada kremnivie boltalar juda keng 
tarqalgan bo‗lib, unga ega bo‗lgan kishilar juda boy va mavqie yuqori 
hisoblangan
32
. 
32
Деньги мира. Ред.группа: О.Елисеева, Т.Евсеева и др. –М.: Мир энциклопедий Аванта+, Астрель, 
2009. – 184 с.: ил. –(Самые красивые и знаменитые). –С. 14. 

---

Agar Evropada bolta juda keng tarqalgan to‗lov vositasi hisoblansa, 
Russiyada iste‘mol mollari ayirboshlash vositasi sifatida juda keng tarqalgan. 
Masalan, iste‘mol tovarlar ichida buqalar asosiy to‗lov vositasi sifatida tan olingan. 
Barcha narsaning qiymati, hatto erlar ham buqalar bilan o‗lchangan.
Manbalarga ko‗ra, Xitoyning Xuanxe provinsiyasida odamlar chorvachilik 
bilan shug‗ullangani bois, bundan 4 ming yil oldin Xitoyda natural pullar sifatida 
buqalar, mayda to‗lov vositasi sifatida qo‗ylar xizmat qilgan. Dehqonchilikning 
rivojlanishi natijasida bug‗doy o‗lchov biriligi vositasida foydalanilgan. Bug‗doyni 
uzoq saqlash imkoniyati bo‗lmaganligi, u ma‘lum muddat o‗tgandan so‗ng 
buzilishi mumkinligi uchun kauralarning chig‗onoqlari, tosh bolta va shu kabi 
boshqa narsalardan pul vositasida foydalanilgan, 2 – rasmga qarang. 
Qadimda natural pullar turli ko‗rinishda bo‗lib, (2 – rasmga qarang) ulardan 
to‗lov vositasi sifatida foydalanishga qator omillar ta‘sir qilgan. Xususan: 
– odamlarning kunlik ehtiyoji uchun juda zarur bo‗lgan buyumlar; 
– mamlakatning tabiiy iqlimi va geografik joylashuvi; 
– kamyob buyumlar va ularni etishtirishning murakkablik darajasi; 
– uzoqroq muddat davomida saqlash imkoniyatining mavjudligi.