― pul va banklar

Pulning turlariga umumiy tavsif 
Kishilik jamiyatida ayirboshlash munosabatlarining chuqurlashuvi, mehnat 
taqsimotining rivojlanishi pulning oddiy tovar shaklidan, hozirgi kunda hisob – 

---

kitoblarda qo‗llanilayotgan elektron pullar ko‗rinishi darajasigacha etib kelishiga 
sabab bo‗ldi. Albatta bu juda uzoq davrni o‗z ichiga oladi. Kishilar stixiyali tarzda 
hayot kechirgan va natural xo‗jalik tuzumi sharoitida turli buyumlar, hayvonlar, 
mahsulotlar pulning vazifasini bajargan bo‗lsa, miloddan oldingi VII – VI asrlarda 
metallar pul sifatida amal qilgan, XI va XII asrlarda qog‗oz pullar, XX asrdan esa 
elektron pullar iqtisodiyotga to‗lov vositasi sifatida kirib keldi.
Demak, pul bugungi kundagi ko‗rinishiga etib kelguncha juda uzoq davr va 
ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarni bosib o‗tgan. Pulning turlarini o‗rganishda uni asl 
qiymatga ega bo‗lgan (haqiqiy) pul va asl qiymatga ega bo‗lmagan (o‗rinbosar) pul 
sifatida o‗rganish maqsadga muvofiq. Odatda haqiqiy pullar to‗lov vositasini 
bajarganda ular o‗z qiymati bo‗yicha ayirboshlash jarayonida ishtirok etgan, 
iqtisodiyotda pul massasini tartibga solish bo‗yicha muammolar mavjud 
bo‗lmagan. 
Asl qiymatga ega bo‗lmagan pullarning haqiqiy qiymati nominal qiymatiga 
nisbatan bir necha marta past bo‗lib, ular muomalaga chiqarilgandan keyin doimiy 
ravishda tartibga solinib turish lozim. Aks holda iqtisodiyotda pul massasi tovar 
massasiga nisbatan ortib ketadi va qog‗oz pullar o‗zining to‗lov vositasi sifatidagi 
qobiliyatini yo‗qotadi. 
Haqiqiy pullar quyidagi xossalarga ega bo‗lgan: 
– nominal qiymatning real qiymat bilan mutanosibligi; 
– qiymatning qardsizlanmasligi, ya‘ni haqiqiy pullar har qanday sharoitda 
ham o‗zining dastlabki qiymatini yo‗qotmagan; 
– ularni boshqa tovarlar kabi iste‘mol qilish mumkinligi.
Biroq, natural pullarning hammasi ham yuqoridagi xossalarni uzoq muddatga 
saqlab turish imkoniyatiga ega bo‗lmagan. Masalan, bug‗doy, tamaki, choy, baliq, 
jun kabilar vaqt o‗tishi bilan o‗zining dastlabki xususiyatlarini yo‗qotgan.