p2o5
miqdori,
m g/kg
X arita d a belgilanadigan
Rangi
C h iz iq shakli
1
Juda past
< 1 5 , 0
O c h yashil
N u q ta
2
Past
1 5 , 1 - 3 0 , 0
Yashil
Punktir
3
O 'rtach a
3 0 , 1 - 4 5 , 0
O c h h a v o rang
Y o tiq c h iz iq
4
Yu qori
4 5 , 1 - 6 0 , 0
H a v o rang
T i k c h i z i q
5
Juda yuqori
< 6 0 , 0
B inafsha rang
T o ‘g ‘ri katak
Odatda, fosfor m iqdorining ortib borishiga qarab xaritanom alar
och yashildan binafsha ranggacha bo'yaladi.
TUPROQLARNI HARAKATCHAN KALIY M IQ D O RI
B O ‘YICHA GURUHLASH
Tuproqlardagi harakatchan kaliy m iqdori, yuqorida ko‘rsatilgan
usullardan biri b o ‘yicha aniqlanadi. B archa tu p ro q la r kaliy bilan
ta ’minlanganligiga ko‘ra beshta guruhga boMinadi: juda past, past,
o 'rtach a, yuqori va ju d a yuqori. Kaliy m iqdorining ortib borishiga
qarab, ushbu guruhlar xaritada och sariq va to ‘q jigar ranglar oralig‘idagi
besh xil rang bilan belgilanadi.
Tuproqlarning harakatchan kaliy bilan ta ’m inlanganiik darajasini
xaritanom ada turli shakldagi chiziqlar bilan ham ifodalash m um kin
(106-jadval).
T u p ro q la rn i h a ra k a tc h a n kaliy m iqdori
bo‘yicha guruhlash
Guruh
T a ’m inlangan-
K ,0
miqdori,
mg/kg
X aritada belgilanadigan
noineri
lik darajasi
Rangi
C h iz iq shakli
1
J u d a past
< 1 0 0 ,0
O c h sariq
N u q ta
2
Past
1 0 0 , 1 - 2 0 0 , 0
Sariq
Punktir
3
0 ‘rtacha
2 0 0 , 1 - 3 0 0 , 0
Z a r g 'a ld o q
Y otiq ch iziq
4
Yuqori
3 0 0 , 1 - 4 0 0 , 0
Jigar rang
T i k c h i z i q
5
Ju da yuq ori
> 4 00,0
T o ' q j i g a r rang
T o ‘g ‘ri katak
T U P R O Q L A R N I K IS L O T A L I L I K D A R A JA S I
B O ‘Y IC H A G U R U H L A S H
Tuproqlarni kislotaliligi potensionietrik usulda aniqlangach, barcha
tuproqlar kaliy xlorid eritm asining pH ko ‘rsatgichiga ko ‘ra, oltita
guruhga boMinadi: ju d a kuchli kislotali, kuchli kislotali, o ‘rtacha
kislotali, kuchsiz kislotali, neytralga yaqin va neytral. X aritanom ada
ushbu guruhlar yagona qabul qilingan uslubiyatga ko'ra tegishli ranglar
yoki belgilar bilan belgilanadi (107-jadval).
107-jadval
T uproqlarni kislotalilik d a ra ja si
b o 'y ich a g u ruhlash
G uruh
noineri
Kislotalilik
darajasi
pH
X aritada belgilanadigan
Rangi
C h iz i q shakli
1
Jud a ku ch li
< 4 , 0
Q iz il
N u q ta
2
Kuchli
4 , 1 - 4 , 5
Z a r g 'a ld o q
Punktir
3
O'r tach a
4 , 6 - 5 , 0
Sariq
Y otiq c h iz iq
4
K u c h s i z
5 , 1 - 5 , 5
Yashil
T i k c h i z i q
5
N e y t r a l g a yaq in
5 , 6 - 6 , 0
H a v o rang
T o ‘g'ri katak
6
N ey tra l
6 , 1 - 7 , 0
K o ‘k
Q iy shiq katak
TUPROQLARNI ISHQORIYLIK DARAJASIGA
KO RA GURUHLASH
Laboratoriya analizlari natijasida, tuproqlarning ishqoriyligi aniqlan-
gach, tuproqlar p H ko ‘rsatkichiga qarab oltita guruh ga ajratiladi:
neytralga yaqin, kuchsiz ishqoriy, ishqoriy, o 'rta c h a ishqoriy, kuchli
ishqoriy va juda kuchli ishqoriy. X aritanom ada ushbu guruhlar ishqo-
riylikning ortib borishiga qarab, pushti rangdan t o ‘q ko‘k ranggacha
belgilanadi. G uruhlarni ranglardan tashqari, turli belgilar bilan ham
ifodalash mumkin ( 108-jadval).
108-jadval
Tuproqlarni ishqoriylik darajasi bo‘yicha guruhlash
G uruh
nom eri
Kislotalilik darajasi
pH
k o ‘rsatkichi
X arita d a belgjlanadigan
Ra n gi
C h iz i q shakli
1
N eytralga y a q in
7,0-7,5
Pushti
N u q t a
2
K u ch siz is h q o riy
7,6-8,0
T o ' q pu sh ti
Punk tir
3
Is h q o riy
8,1-8,5
H a v o rang
Y o t iq c h iz iq
4
0 ‘rtacha ish q o riy
8,6-9,0
O c h k o ' k
T ik ch iziq
5
K u ch li ishq ori y
9,1-9,5
K o ‘k
T o ‘g ‘ri katak
6
Juda k u ch li ishq ori y
9,5
T o ‘q k o ' k
Q iy s h iq katak
AGROKIMYOVIY XARITANOMA T U ZISH D A
BAJARILADIGAN
ISHLARNING TARTIBI VA TEXNIKASI
A lo h id a o z iq e le m e n t l a r m iq d o ri b o ‘y ' c li a a g ro k im y o v iy
xaritanom alar quyidagi tartibda tuziladi.
Dastlab, ko‘chirilgan karta nusxasiga m a’lum bir oziq elem enti
(chirindi, azot, fosfor, kaliy va h.k.) bo‘yicha ko ‘rsatkichlarni analiz
natijalari yozilgan jurnaldan olib ko‘chiriladi. Analiz natijalari xaritadagi
elem entar uchastkaning o ‘rtasiga oddiy qora q alam d a aniq qilib yozi-
ladi. So‘ngra, agrokimyoviy kontur qilib birlashtiriladi.
Shundan so‘ng 1—5 jadvallardagi m a’lum otlarga asoslanib, turli
m iqdorda harakatchan oziq elem entlari b o ‘lgan yoki kislotalilik dara-
jasiga ega bo'lgan m aydonlar xaritanom ada tegishli rang yoki belgilar
bilan belgilanadi.
Tekshirilgan m aydon konturlarga b o iin ib , kerakli ranglarga bo'yal-
gach, xaritanom aning nom i, masshtabi va eksplikatsiyasi yoziladi.
Xaritaning yuqorigi chap tom onida viloyat, turnan va xo'jalikning
nomlari ko'rsatiladi. Uning tagiga esa xaritaning masshtabi yozib qo'yi-
ladi. X aritaning pastki qismida eksplikatsiya jadvali joylashtiriladi va
agrokimyoviy xaritanom ani tuzgan tashkilot nomi ham da tuzilgan
yili yozib q o ‘yiladi. Eksplikatsiyada guruhlarning nomeri, tuproqlarning
oziq elem entlari bilan ta ’m inlanganlik darajasi va ularning ifodalovchi
rang yoki chiziq shakli, oziq elem entning m iqdori va guruhlar bo‘yicha
m aydonlarning yuzasi ko‘rsatiladi.
DALANING TU PR O Q —AGROKIMYOVIY
PASPORTI
Hozirgi vaqt, agrokim yoviy xizm at tarm oqlari keng k o 'lam d a
elektron hisoblash texnikalaridan foydalanish va tuproqlarni agroki
myoviy tekshirish natijalarini um um lashtirishning yagona sistemasini
yaratishga o ‘tm oqdalar. Agrokimyoviy tekshirish ishlariga elektron-
hisoblash m ash in a la rin in g tatb iq q ilin ish i, agrokim yoviy x arita-
nom alardan dalalarni pasportlashga o ‘tishni taqozo qilmoqda. Bunday
hol, agrokimyoviy ko‘rsatkichlar to‘g ‘risidagi m a’lumotlarni m ashinalar
yordamida ishlab chiqib, ularni elektron- hisoblash mashinasi xotirasida
ja m la s h , s o ‘n g ra u shb u m a ’lu m o tla rd a n o ‘g ‘it qoMIash rejasi,
niilioratsiya ishlari, loyiha-sm eta hujjatlarini tuzish ham da dalalarni
kompleks agrokim yoviy m adaniylashtirishda ko‘p m arotaba foydala-
nishga imkon beradi.
T uproq—agrokimyoviy pasport—tuproqlar, ularning granulom etrik
tarkibi, reaksiyasi, chirindi, m akro va rnikro elem entlarning m iqdori
va boshqa k o ‘rsatkichlar haqida m a’lumot beradigan hujjatdir.
Qishloq xo ‘jalik ekinlari ekilgan maydon tuproqlarini pasportlashda,
xo‘jalik hududi pasportlashtirilgan konturlarga boMinadi. Pasportlash-
tirilgan k o n tu r—tu p ro q —agrokimyoviy ko'rsatkichlari yaqin, bir xil
relyefli ekin m aydonining bir qismidir. Bunday konturlar bir xil ekin
turi yoki shudgor bilan band bo'lgan m aydon bo'lishi kerak. H ar bir
pasportlashtirilgan kontur nom erlanib chiqiladi va uning pasporti
tuziladi. K onturlarning chegaralari ularning nima bilan band ekanligiga
qarab, turli rangdagi chiziqlar bilan belgilanadi. Masalan, shudgorlar-
qizil, pichanzorlar—yashil, yaylovlar—jigar rang, k o ‘p yillik daraxtlar—
ko'k rangli chiziqlar bilan chegaralanadi. Sug‘oriladigan maydonlardagi
kontur chegaralari ekin turlariga qarab, turli rangdagi pu n k tir chiziqlar
bilan belgilanadi.
Pasport tuzishda, dala ishlariga tayyorgarlik, tup ro qlarni dalada
tekshirish va laboratoriya analizlari xuddi agrokim yoviy xaritanom a
tuzishdagi kabi bajariladi, faqat agrokim yoviy x a ritan o m a o'rniga
dalaning tuproq—agrokimyoviy pasporti tuziladi. D alalar pasportini
tuzishda, yer qurilishi plani va tuproqlarni agrokim yoviy tekshirish
natijalari yozilgan jurnal asosiy hujjat hisoblanadi. Jurnalga xo'jalik
to ‘g ‘risidagi m a’lum otlar va tup roq analizining n atijalari yoziladi.
Ushbu jurnal tuproqlarni agrokimyoviy tekshirish natijalarini elektron
hisoblash mashinasi yordam ida qayta ishlashda asosiy hujjat hisob
lanadi.
Olingan natijalarni EH M da qayta ishlash uchun, jurnalning alohida
grafalari kodlanadi. M asalan, xo'jalik tipi, m ahkam a, tuproq zonasi
va viloyati grafalari ularning yagona qabul q ilin g an kodlari bilan
to ‘Idiriladi. Aniqlangan agrokimyoviy k o‘rsatkichlar va ularni aniqlash
uslublari ham kodlar bilan belgilanadi.
Tuproqlarni agrokimyoviy tekshirish natijalari yozilgan jadvallar
jurnalning asosiy qismi hisoblanadi. Uning shakli va yozilishi, agro
kimyoviy xaritanom a va dala pasporti tuzish u c h u n em as, EHM da
qayta ishlash uchun ham qulay bo'lishi kerak.
Shuningdek, ekin m aydonini, alm ashlab ekish, tup ro q eroziyasi,
sho'rlanish tiplari, mexanik tarkibini ham tegishli k o dlar bilan bel
gilanadi. Ko'rsatkichlarni kodlash uchun, M oskvada 1982-yilda chop
etilgan, «М етодические у к азан и я по а гр о х и м и ч е с к о м у обслу
ж иванию почв сельскохозяй ственны х угодий» kitobidan foyda-
lanish mumkin.
Dala pasportining shakli. Pasport 3 qism dan iborat: adres, tuproq
agrokimyoviy va amaliy. Pasportning adres qism ida viloyat, tuman,
xo'jalik nom i, bo'lim yoki brigada nom eri, ekin tu ri, alm ashlab ekish
va dala nom eri, uning m aydoni haqidagi m a’lu m o tla r yoziladi.
T u p ro q —agrokim yoviy qism i o 'z ichiga, tu p ro q la rn in g xillari,
granulom etrik tarkibi, eroziyasi, oziq elem entlar m iqdori va boshqa
m a’lum otlarni oladi
Pasportning amaliy qism ida o 'g 'it qo'llash, m elioratsiya ishlari,
m adaniy ekinlar va ularning hosildorligi to 'g 'risid a g i m a ’lum otlar
yoritiladi.
Dala pasp ortid an tashqari, pasport vedomosti ham tuziladi. U
dala pasportidan, m aydonlarning tuproq-agrokimyoviy tavsifíga barcha
m a’lum otlarning alohida qatorlarga yozilishi bilan farq qiladi. M a ’lu-
motlarning bunday tartibda yozilishi meliorativ ishlar loyiha sm eta
hujjatlari, tuproqlarni kompleks agrokimyoviy tekshirish ishlari va o ‘g‘it
q o ilash rejalarini EH M da ishlab chiqishda qulaylik yaratadi.
TUPROQLARNI AGROKIMYOVIY TEK SHIRISH
MATERIALLARIDAN AMALDA FOYDALANISH
Tuproqlarni agrokimyoviy tekshirish materiallari, ekin m aydon-
larining jo ylan ish i, organik va mineral o ‘g‘itlar haqidagi m a ’lum otlar
va boshqa tashkiliy xo‘jalik sharoitlari asosida xo‘jalikda o ‘g ‘itlardan
unumli foydalanish uchun tavsiyalar ishlab chiqiladi.
M uayyan tavsiyalar tuzishda, xo‘jalikda o ‘g‘itlardan foydalanish
tajribasi o'rganiladi va umumlashtiriladi. 0 ‘g‘it m e’yorini belgilashda,
xo‘jalik hududida yoki yaqin atrofdagi tajriba stansiyalarida o'tkazilayotgan
dala tajrib a la rin in g m a ’lum otlaridan foydalaniladi. T u p ro q larn in g
agrokimyoviy analiz natijalari esa ana shu belgilangan o ‘g‘it m e’yorini
tuproq ununidorligiga mos holda o ‘zgartirish uchun xizmat qiladi.
Oziq e le m e n tla rn in g h arakatch an shakillari m iqdori b o ‘yicha
tuzilgan agrokim yoviy xaritanom alar alohida maydonlar, hatto ularning
ayrim qism lari b o 'y ich a m ineral o ‘g‘itlarni differensial taqsim lash
imkonini beradi, y a’ni oziq elem entlari bilan past darajada t a ’m in-
langan m ay d o n la rd a , o ‘g ‘itlar nisbatan yuqori m e’yord a, yuqori
ta ’m inlangan jo y larda esa, kam roq m e ’yorda ishlatiladi. N atijad a
o ‘g‘itlarning agrotexnik va iqtisodiy samaradorligi ortadi, tuproqlarning
agrokimyoviy xususiyatlari yaxshilanadi, o'sim liklarning oziq elem ent-
lariga bo ‘lgan talabi to ‘liq qondiriladi.
0 ‘zbekiston Respublikasida, hozirgi kunda sug‘oriladigan m ay
donlarda navbatdagi tur agrokimyoviy tekshirish ishlari o‘tkazildi, barcha
xo'jaliklar agrokim yoviy x aritanom alar bilan ta ’m inlandi. Shunga
qaram ay, x o ‘ja lik la r o ‘g ‘itlard an ju d a yom on fo y d alan m o qd alar,
o ‘g‘itlarning m e ’yori oshgani bilan hosildorlik ko‘tarilmayapti.
Bunga olib kelgan ko‘pgina sabablardan ayrimlari quyidagilar: paxta
yakka hokim ligi, organik o ‘g‘itlam ing kam qo'llanishi; g‘o ‘za ekilgan
niaydon tu p ro q larid a chirindi m iqdorining juda ozligi, tuproqlarning
zichlanishga moyilligi va ularning yuqori qismida qatqaloq hosil bo'lishi
hollari.
G ‘o ‘za-beda alm ashlab ekish va shudgorlashda organik o 'g 'itla rn i
m untazam ishlatish tuproqlarning c h irin d i holatini sezilarli darajad a
yaxshilash im k onini bergan b o ‘lar ed i. S h u n d ay qilib, tu p ro q va
agrokimyoviy tekshirish natijalarini qishloq xo'jalik ishlab chiqarishiga
keng tatbiq etish, o'g'itlardan tuproq va agrokim yoviy xaritanom alar
asosida foydalanish, bir qator salbiy h o latla rn i b artaraf qiladi va
sug'oriladigan dehqonchilik sharoitida
o 'g 'itla rd a n yuqori, ijobiy
sam ara olish im konini beradi.
0 ‘G‘ITLARDAN FOYDALANISH
REJASINI T U Z IS H
X o'jaliklarning agronomlari, har yili, agrokim yoviy xaritan om alar
va tuproqlarni oziq elementlari bilan t a ’m inlanganlik darajasiga k o 'ra ,
belgilangan o 'g 'it m e’yorlari asosida o 'g 'itla rd a n foydalanish rejasini
tuzadi. Bu rejada har qaysi m ay d o n b o 'y ic h a , barcha e k in la rg a
beriladigan turli shakldagi o 'g'itlarning niiqdori, ishlatish m uddati va
usullari aks ettiriladi.
O 'g 'itlard an foydalanish rejasi, har bir brigada uchun 109-jadvalda
keltirilgan form a bo'yicha, alo h id a-alo h ida tuziladi.
109-jadval
O 'g 'itla rd a n fo y d a la n ish re ja s i
_____ yil u c h u n
__________ v ilo y a ti_____________tu m a n i
_____ _ xo'jalig i__ __________ brigadasi
Kontur
№
Ekin
Hosil-
dorlik,
s/ga
Tuz
shak-
lidagi
o'g'it
0 ‘g ‘it solish m e’yorsi, kg/ga
kuzgi
shudor
pay-
tida
tuproq
ekishdan
oldin
ishlan-
ganda
ekish
bilan
birga
birin-
chi
oziq-
lan-
tirish
ikkin-
chi
ozifl-
lanti
rish
uchin-
chi
oziqlan-
tirishda
_
_
_
_
Azotli
o 'g 'it
—
_
_
_
Fosforli
o 'g 'it
—
_
Kaliyli
o 'g 'it
—
—
—
(t/
Organik
o 'g 'it
ga)
—
—
—
26 - A g ro k im y o
401
Rejada o ‘g‘itlar m e ’yori fizik tuklarda keltiriladi. Oziq m oddalar
m e’yori 110-jadvalda keltirilgan koeffisentga ko'paytirish yo‘li bilan
hisoblanadi.
110-jadval
Oziq m oddalar m e’yorini fizik tuklarga o ’tkazish
koeffitsientlari
0 ‘g ‘it shakli
K oefñtsienti
A m m i a k l i selitra
2 , 9 4
M o c h e v i n a
2 , 1 7
A m m o n i y sulfat
4 , 8 8
Superf'osfat (20% P 20 , )
5 ,0 0
Su pe rfos fa t ( 1 5 % P , 0 . )
6 , 6 7
A m m o f o s
2 , 1 7
Kaliv xl ori d
1,66
Kaliy xl ori d
2 , 5 0
Quyida asosiy qish lo q xo'jalik ekinlaridan biri, g‘o ‘za uchun
o ‘g ‘itlardan foydalanish rejasini tuzish tartibi keltirilgan.
A Z O T L I 0 ‘G ‘IT L A R D A N F O Y D A L A N IS H
R E JA S I
G 'o 'z a
0
‘simligi uch u n azotli o'g'itlardan foydalanasli rejasi I I I -
jadvalda keltirilgan form a bo'yicha tuziladi.
Jadvalning 1—6 ustunlaridagi m a’lum otlar, ekinlarni joylashtirish
rejasi, ekin m aydonlarining tuzilishi va tuproq xaritasi asosida tuziladi.
Azotli o'g 'itn in g yillik m e'yori quyidagi form ula yordam ida aniq-
lanadi:
л _
( B - b
) - 5 1 0 0
r\
—-------------------
.
40
bunda:
A—
azotning biologik m e’yori, kg/ga;
В
—paxta hosildorligi, s/ga;
b
—tuproqning unum dorligi va ilgari solingan o ‘g‘itlar hisobiga
olinadigan hosildorlik, s/ga. (hosildorlik gektaridan 20-30, 30-40, 46-
50, 50-60 sentner boMganda, ularga mos ravishda 5-10; 10-12,5; 12,5-
15 va 15-20 sentner b o'lad i);
A
z
o
tn
i
so
li
sh
m
u
d
d
a
ti
,
k
g
/g
a
3
-
o
z
iq
la
n
-
ti
ri
s
h
d
a
in
i
o
r--
1
r--
m
2
-o
z
iq
-
la
n
ti
ri
-
sh
d
a
m
O
©
oo
r~~
1
-o
z
iq
-
la
n
ti
ri
-
sl
id
a
o
©
©
o
'/~J
'/~1
in
e
k
is
h
bi
la
n
b
ir
g
a
25
c
k
is
h
-
d
a
n
o
ld
in
5
0
5
0
5
0
A
z
o
tn
in
-
g
v
il
lik
m
e
’y
o
ri
,
k
g
/g
a
©
©
tn
o
«n
30
rj*
©
CN
—1
CN
rS
H
o
si
l-
d
o
rl
ik
,
s
/g
a
3
0
35
36
3
0
A
g
ro
fo
n
E
sk
id
a
n
ha
y
d
a
lib
k
c
lg
a
n
yerla
Dostları ilə paylaş: |