1. Alkaloidlarni ochilishi, tarixi. Tarkibida alkaloid saqlagan dorivor o‘simliklar tasnifi

Miqdoriy va sifat taxlil

Alkaloidlarga xos sifat reaksiyalar. Alkaloidlarni aniqlash uchun o‘tkaziladigan sifat reaksiyalarni 2 ta katta guruxga bo‘lish mumkin:
1. Umumiy - cho‘ktiruvchi reaksiyalar.
2. Xususiy (ba’zi alkaloidlarga xos) - rang xosil qiluvchi reaksiyalar.
O‘simliklarda alkaloidlar bor-yuqligi birinchi guruxga kiruvchi umumiy reaksiyalar yordamida aniqlanadi. Lekin bu reaksiyalar yordamida o‘simlik tarkibida qanday alkaloid borligini aniqlab bo‘lmaydi. Alkaloidlar bu reaksiyalarda reaktivlar (yordamida) ta’sirida cho‘kma xosil qiladi. Buning uchun xloroform yoki efirda eritilgan asos xoldagi alkaloid eritmasidan chinni yoki shisha plastinkachasi ustiga 1-2 tomchi tomizib quritiladi, so‘ngra unga bir tomchi 0,1-0,05 n xlorid yoki sulfat kislota qo‘shib eritiladi. Agar eritma ustiga bir tomchi reaktiv qo‘shilsa, cho‘kma xosil bo‘ladi (reaktivdan ozgina qo‘shish kerak, aks xolda cho‘kma erib ketishi mumkin).
Alkaloidlarni cho‘ktiruvchi reaktiv sifatida kompleks yodidlar (Bushard, Vagner, Meyer, Marme, Dragendorf reaktivlari), ba’zi kompleks kislotalar: fosfat-molibdat, fosfat-volfram, silikat-volfram kislotalar (Zonenshteyn yoki Vriz, SHeyblar, Bertran yoxud Godfrua reaktivlari), og‘ir metall (simob, oltin, platina) tuzlari va ba’zi kislota xususiyatiga ega bo‘lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislota) ning eritmalari ishlatiladi.
Maxsulot tarkibida alkaloidlar bor – yo‘qligini aniqlash uchun umumiy (cho‘ktiruvchi) reaksiya quyidagicha bajariladi.
100 ml xajmli kolbaga maydalangan maxsulotdan 1 g solib, uning ustiga xlorid kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyiladi va suv xammomida 5 min davomida qizdiriladi (alkaloidlar maxsulotdan tuz xolida ajralib chiqadi). Kolbadagi suyuqlik sovigandan so‘ng filtrlanadi. Bir nechta chinni idishchaga bir necha tomchidan filtrat solib, unga yuqori ko‘rsatilgan umumiy cho‘ktiruvchi reaktivlardan 1-2 tomchidan qo‘shiladi.
Agar eritma ko‘pgina reaktivlar (kamida 5-6 xil reaktiv) bilan cho‘kma xosil qilsa, bu alkaloid borligidan dalolat beradi, cho‘kma xosil bo‘lmasa, eritmada alkaloid yuqligini ko‘rsatadi.
Maxsulot va eritmalarda qanday alkaloid borligini xar bir alkaloidga xos rangli ikkinchi guruxga kiruvchi reaksiyalar bilan aniqlanadi. Bu reaksiyalar jarayonida alkaloid molekulasida suv molekulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib oluvchi reaktivlar (kons H₂SO₄) ishtirokida aldegidlar bilan kondensatsiyaga kirishishi mumkin. Natijada xar bir alkaloidga xos turli rangdagi maxsulot xosil bo‘ladi.

Reaktiv nomi	Formulasi	SHaroit	Reaksiya natijasi
Vagner reaktivi	J2 + KJ	Kis-li	qo‘n\ir
Bushar reaktivi	J2 + KJ	Kis-li	qo‘n\ir
Meyer reaktivi	HgJ2 +KJ(K2 Hg2 J4)	Kis-li	qo‘n\ir
Marme reaktivi	CaJ2+KJ(K2 Ca J4)	Kis-li	qo‘n\ir
Dragendorf reaktivi	BiJ3 +KJ(K Bi J4)	Kis-li	To‘q sariq,
Zonenshteyn reaktivi	Fosformolibden k-ta H3PO4 12MoO3 2H2O	Kis-li	Sariq, yashil
Bertran reaktivi	Kremnivolfram k-ta SiO212WO34H2O	Kis-li	Oq
SHaybler reaktivi	Fosforvolramli k-ta H3PO412WO32H2O	Kis-li	Oq
10% tanin reaktivi		Kis-li	Sar\ish
1% pikrin kislota		Kis-li	Sariq
5% platina xlorid	H2PtCl6	Kis-li	Oq
5% sulema	HgCl2	Kis-li	Oq
5% oltin xloridi	AuCl4  4H2O	Kis-li	Oq

Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli reaksiyalarda kons, sulfat, nitrat, xlorid va boshqa kislotalar, formalin, turli oksidlovchi (K₂Sr₂O_7, KClO₄, H₂O₂), ishqorlar va boshqalar, xamda ishqorlar aralashmalari reaktiv sifatida ishlatiladi.

Alkaloidlarning N-oksid shakli sof (asos) va tuz xolidagi shaklidek reaksiyaga kirishmaganligi sababli alkaloidlarning N-oksid shakli avval vodorod yordamida qaytarilib, so‘ngra analiz qilinadi.