1. Amerikadagi psixolingvistik tadqiqotlar Amerikalik psixolingvistlatning konsepsiyasi

Tolman, Skinner, Xallning turli bixevioristik g‘oyalarini bayon qiladi. Shuning uchun 
ushbu kitobning psixologik konsepsiyasi asosiga Ch.Osgud uchun xarakterli bo‘lgan 
variantdagi neobixeviorizm asos qilib olingan. Bu “xulqning to‘rt darajali modelidir”. U, 
ko‘pincha, muallif shunday hisoblaganidek, kommunikatsiya nazariyasidan keltirilgan. 
Mana, u nima borada (nutq xulqiga muvofiq) ekanligi. 
“Fizik hodisa sifatida retseptor ((ekstereotseptorlar) yoki ichki (interotseptorlar) muhitidan qo‘zg‘ashni qabul qiladigan 
aferent 
asab 
tolalari 
oxirgi 
hosilalar 
va 
hayajonlanishda 
(asab impulslari) 
qo‘zg‘ovchilarning fizik (mexanik, issiqlik va boshqa) yoki ximiyaviy energiyani hosil 
qiladigan, sezuvchi asab tolalari orqali markaziy nerv sistemasiga beriladigan; bir retseptor 
ximiyaviy qo‘zg‘atuvchilarga (xemoretseptorlar) alohida sezuvchan, boshqalari - 
harakatning 
tebranishiga 
(xermoretseptorlar) 
yoki 
ishga 
(mexanoretseptorlar, 
baroretseptorlar) yoki yoritilganligi (fotoretseptorlar), bosimning o‘zgarishiga 
(mexanoretseptorlar, baroretseptorlar) darajasida nerv markaziga qo‘zg‘aydi, yirik-
lashtirib ko‘rsatadi. Bu uzilgan informatsiya, zaruratga qarab, avvalgi qabul qilinganlar 
asosida, ushbu “kirish”ga nisbatan ortiqcha, ancha ishonarlini hosil qilib, perseptual 
birliklar yaxlit holatda keltiriladi. Sensor (nerv tolalari - hayajonlanish markaziy nerv sistemasiga organlar va to‘qimalar beriladigan 
tola; ko‘pincha, markazga intiluvchi (afferent) nerv tolalari impulslarning to‘liq modeli 
shu (model) ancha mustahkam bog‘langan bevosita reprezansiyaning (representatinal 
mediating reachtion) shu reaksiyasini chaqiradi; bu jarayon stimullar ma‘nosining kodini 
ochishning o‘zidir. “Tashqariga” yo‘nalishga murojaat qilib, bu jarayon integratsiya 
darajasida borayotgan stimulatsiya bilan o‘zaro qo‘shilgan (moslashgan), biror maqsadga 
yo‘naltirilgan kodlashni ta‘minlaydigan stimulatsiya modelini beradi. Nihoyat, motor nerv 

---

3 
markazidagi faollik modeli effektiv tizimda loyihalanadi va xulqning mazmunini 
aniqlaydigan fizik hodisalarda qayta kodlanadi (
3
Ch. E. Osgood. Psycholinguisties. 
“Psychology: A.Study of a Science”. Ed. by S. Koch. V. 6, N.Y, - San-Francisco-Toronto-
London, 1963, p. 259-260. (ushbu kitobningi asl nusxasidagi matnlar bilan berilgan 
tarjimani solishtirishni istaydigan o‘quvchi bu tarjimalarning doimo ham so‘zma-so‘z 
ekanligiga osongina ishonch hosil qiladi. Ammo kitob muallifi tarjimaning aniqligiga 
hamma joyda kafolat beradi).
Bu ifodalashni hal etish oson emas, biz ifodalashdan oldin, Osgud tomonidan 
berilgan uning modeli sxemasini biroz qisqartirishlar bilan qayta tiklash mumkin: 
Gm--------------------Sm 
↑ ↓ 
Ŝ-Ŝ-Ŝ ───────────────→ Ѓ-Ѓ-Ѓ
↑ ↓
S R I 
Avvalo, diqqatni shunga jalb qilamizki, Osgudning modeli, oldingi bobda 
aytilganidek, mutlaqo ochiqchasiga “oraliq o‘zgaruvchan” shaklda namoyon bo‘ladi. 
To‘g‘ri, Osgud, asosan, bixevioristik nazariya terminlari bilan muomala qiladi, ammo 
“ularni tenglashtirish (o‘xshatish) va ishlab chiqish …nevrofiziologik korrelatlarni 
(o‘zaro bog‘lanishlar)…psixolingvistikaning boshqa fanlar bilan aloqasining ko‘pchilik 
imkoniyatlaridan birini ta’kidlaydi (
4
O‘sha yerda. Qarang: 260-bet. Ushbu mavzu 
bo‘yicha Osgudning yana bir necha ishlari bor. Alohida qarang: Ch.E.Osgood. A. 
behavioristic analysis of perception and language as cognitive phenomena.