6-mavzu. Amerika psixolingvistik maktabi: bixeviorizm, neobixeviorizm
Reja:
1. Amerikadagi psixolingvistik tadqiqotlar
2. Amerikalik psixolingvistlatning konsepsiyasi
3. Verbal assotsiatsiyalar
Tayanch tushunchalar:
Amerika psixolingvistikasi. Universitetlararo tadqiqot seminari. Bixevioristik
nazariya. Kommunikatsiya.
1.Amerikadagi psixolingvistik tadqiqotlar. Amerika psixolingvistikasi 1953-yil yoz
oyida
Blumington (AQSH) shahrida yuzaga keldi. Birvarakayiga aytish kerakki, u to‘liq
qurollangan holda, Zevs kallasidan Afina tug‘ilgandek paydo bo‘ldi. Gap shundaki, 1953-
yili amerikalik taniqli psixologlar
J.Keroll va
Ch.Osgudlar, shuningdek,
Blumingtondagi
mashhur tilshunos va etnograf T.Shebek tashabbusi bilan
universitetlararo tadqiqot seminari yig‘ildi. Yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari,
tilshunoslar -
J.Grinberg, F.Lounsberi,
E.Lenneberg, E.Ulenbek, J.Lots, V.Leopold,
L.Nyumark, S.Saporta, J. Kasagrande, psixologlar -
J.Jenkins, G.Ferbenks, S.Ervin,
D.Uoker, K.Vilsonlar qatnashdilar. Ikki oylik suhbatlashishning samarasi o‘laroq,
munozara davomida ishlab chiqilgan va seminarning barcha qatnashchilari tomonidan
eksperimental tadqiqotlar sohasidagi asosiy amaliy
masalalar mana shu qoidalar
munosabati bilan yuzaga kelgan nutq hodisalari nazariy qoidalar boshlang‘ichi sifatida
qisqa shaklda bayon etilgan kitobi bo‘ldi (
1
Psycholingvisties. A survey of theory and
research problems. Ed. by Ch. E. Osgood and T.A.Sebeok. Baltimore, 1954. Ushbu kitob,
ayni paytda, ilova tarzida ikkili jurnalda nashr qilindi- psixologik (“Journal of Abnormal
and Social Psychology”) va lingvistik (“International Journal of American Linguistics”).
Yaqinda u fototipik holatda qayta nashr qilindi (Bloomington, 1965). Unga
E.R.Dayboldning 1954-1964-yillarda psixolingvistik tadqiqotlari va Dj.Millerning
“Psixolingvistika haqida” maqolasi qo‘shimcha qilingan (Ushbu kitobga havola keyingi
matnda doira qavslarda OSP indeksi va 1965-yildagi nashri bo‘yicha sahifalari
ko‘rsatiladi; ramkalarda qayta nashr qilingan matnning sahifalari raqamlari mos keladi).
“Klassik psixolingvistika konsepsiyasi”, shuningdek, R.Tiltone, La psicolinguistica oggi.
Zürich, 1964-yildagi kitobida atroflicha tavsiflangan. Kitobning mazmuni, shunday
bo‘lsa-da, nomiga to‘la mos kelmaydi(“bugun”, hatto, agar bu “bugun”-1954-yil,
psixolingvistikadan Titon kitobida amalda inkor qilingan transformatsion yo‘nalish juda
kuchli).
Ushbu kitobning bevosita tarixdan oldingi davri unchalik katta emas. Nutq xulqini
kompleks tadqiq qilish bo‘yicha chaqiriqlar psixolog va tilshunoslar tomonidan hali 40-
yillarda ilmiy matbuot sahifalarida tarqalgan edi.
Shu yillarda, qolaversa, turli tarzda
qo‘llaniladigan “psixolingvistika” termini paydo bo‘ldi (Ushbu termin N.H.Pronkoning
“Language and Psycholinguisties”. “Psychological Bulletin”, v. 43, 1946, p.189-239dagi
maqolasida birinchi marta bu safar zo‘rg‘i qo‘llanildi.
Nutq psixologiyasi bo‘yicha
jahonda yirik mutaxassislardan biri sanalgan Djorj Millerning mashhur kitobi (G.A.Miller.
Language and communication. N.Y.-Toronto - London, 1951, fr. tarjimasi - Paris, 1956)da
“psixolingvistika”
termini tilga olinmaydi, ammo 1954-yildayoq muallif (to‘plam:
G.Lindzey(ed). Handbook ofsoial psychology, v. II. Gambidge, 1954, p.693-708)
“Psycholingvistics” nomli maqolasini nashr qiladi. Sarlavhasi(nomi)da ushbu termin
uchraydigan yana bir kitob (A.A.Roback. Destiny and motivation in language. Studies in
psycholingvistics and glossodynamecs. Cambridge, 1954)ning ilmga hech qanday aloqasi
2
yo‘q)
.
Psixolingvistikani yagona fan sifatida yaratish g‘oyasi birinchi marta 1954-yilda
tug‘ildi (OSP.V).
So‘z yuritilayotgan kitob yettita bobdan iborat. Ularning nomlari quyidagicha:
1.Kirish. 2.Lisoniy xulqqa uch yondashuv. 3. Psixolingvistik birliklar. 4.Sinxron psi-
xolingvistika(mikrostruktura). 5. Tadrijiylik psixolingvistikasi. 6.
Diaxron psixolin-
gvistika. 7.Sinxron psixolingvistika(makrostruktura).
Ushbu ikki bobdan birinchisi psixolingvistikaning boshqa fanlar orasidagi o‘rni va,
umuman, uning ilmiy fan sifatidagi maqomiga bag‘ishlangan. Bu yerda, o‘rinni iqtisod
qilish maqsadida, mana shu boblarning mazmunini bayon qilinadi (
2
Psixolingvistikaning
boshqa “kommunikativ” fanlar orasidagi o‘rni haqida qarang: A.A.Leontyev.
Psixolingvistika va nutqning funksional birligi muammosi, 163-168-betlar (shu yerda
OSPdan olingan sxema). Lingvistik “yondashuv”- bu deskriptik lingvistikaning odatdagi
yondashuvi. qarang: to‘plamda: “Strukturalizmning asosiy yo‘nalishlari”, M., 1964.
“Yondashuv” informatsiyasi nazariyasi ham maxsus yoritishni talab qilmaydi. Endi OSP
mazmunini bayon qila borib, biz O.S.Axmanovaning kitobida atroflicha tavsiflangan
momentlariga alohida e’tibor bergan holda, ushbu kitobga buning kiritilmaganligi tilga
olinishi, shubhasiz, yetarli emas) faqat “yondashuv”lardan birida - kitobda “ta‘lim
nazariyasi yondashuvi” deb nomlanganligi haqida to‘xtalamiz. Bu yerda ta‘lim nazariyasi
o‘z o‘rnida emas: kitobni yaratuvchilar u haqda psixologiya haqida gapirmaslik uchun
aytadilar (bu ham “tabu”). Ularning ilovada inson xulqi(OSP,33)ning
barcha
murakkabligini o‘zida oqlamasligi fikriga qo‘shilib, ularning barchasi “mexanik” va
“atomistik” xarakterga egaligini qayd qilib, ushbu bo‘lim
muallifi J.Jenkins Gazri,