6
nutq oqimining bunday segmenti (bo‘g‘imi) bor butunni ifodalaydi. Kodlash, “kodni
ochish uchun segment bo‘lib so‘z hisoblanadi”: shunaqa, so‘z ichidagi pauza “muvozanat”
munosabati so‘zlar orasidagi pauza bilan (ular keyingisidan qisqa) doimo aloqador.
Nihoyat, to‘rtinchi sath–integratsiya (inte-gration level-birlashtiradigan), bizga “uch
pog‘onali model” bo‘yicha ma‘lum bo‘lib, nutqning mayda, bo‘linmaydigan
“g‘ishtcha”lari bilan boshqariladi. Bunday “g‘ishtcha” bilan kodni ochish uchun, Osgud
fikricha, fonema xizmat qiladi.
Hozircha shular bilan kifoyalanish mumkin. Ta‘kidlash kerakki, shunday bo‘lsa-da,
Osgudda
“sath” tushunchasi juda noaniq. U uning ishlarida kamida to‘rtta ma‘noda
uchraydi, tabiiyki, bular haqida biz atroflicha to‘xtalmaymiz.
Keyingi, to‘rtinchi bob kitobning mazmuni bilan, asosan, bilvosita aloqador: unda
gap kommunikatsiyaning turli shakllari–
nutq tinglash, imo-ishora va
manipulatsiya,
ya’ni qo‘l bilan amalga oshiriladigan murakkab va nozik harakatlar, vaziyatga qarab,
kommunikatsiyada foydalaniladigan turli kodlar, kodlar
tizimi va hokazolarning
birlashish shakllari haqida boradi. Ushbu bobda biz ana shunday ta’kidlar bilan
chegaralanib turamiz. Hozirgi
semiotikada, jumladan,
paralingvistikada ham, ularning
ko‘pchiligi aynan bayon qilinayotgan g‘oyalarga o‘xshaydi.
Biz uchun beshinchi bob juda muhimdir. Unda nutqning “statistik struktura”si va
“lingvistik struktura”ning eng muhim farqlari beriladi. Lingvistik
struktura nuqtayi
nazaridan, faqat lingvistik elementning paydo bo‘lishi yoki paydo bo‘lishi mumkin-
ligining o‘ziyoq relevant (muhim)dir.
Statistik analiz tilshunoslik uchun asosiy bo‘lgan
strukturaning sathlarini farqlash hisoblanadi (OSP-94). Axborotning “statistik strukturasi”
butunicha - bu “ tildagi ushbu tartibdagi birliklar orasidagi ehtimollik munosabatlari
sistemasi”dir (“Tartib” so‘z, morfemalar va fonemalar birlikning turli tartibi mohiyatidir.
Ketma-ketlik bilan joylashgan bir tartib birliklari orasida turli konstruktiv (asos qilib olsa
bo‘ladigan, amaliy) sathlarga oid bo‘lgan “o‘tishlar”(tranitions) yoki chegaralar bor).
Boshqa tomondan, “lisoniy struktura” ushbu tartib birliklarini birlashtirish
imkoniyatlarining ierarxik tizimi sifatida tushunilishi ke-rak (OSP,95).
Keyingi
paragraf xulq sathlari (darajalari) muammosini izlaydi, shuningdek, to‘rt
pog‘onali osgudcha modelni bayon qiladi. Nutqiy kodlashning uch usulda amalga
oshirilishi taxmin qilinadi: a) semantik “intensiyalar” (kuchaytirish)ni tanlash; b)
uning
muayyan semantik va alohida grammatik tavsiyalari bilan unga to‘g‘ri (mos) keladigan
so‘zlar tanlash; d) uning tovush shaklini o‘rash, keyinroq lingvistik strukturaning statistika
bilan aloqasi aniqlanadi. Bir necha paragraf nutq tadrijiyligi statistikasi muammolarining
atroflicha tahliliga bag‘ishlanadi.
Ayniqsa,
verbal (so‘z, og‘zaki) assotsiatsiya bo‘yicha ishlar (J.Jenskins) psi-
xolingvistika muammolariga kiritilgan 4- va 5-§ lar muhimdir. Skinner fikricha, bunday
assotsiatsiyalarning farqlarini aniqlovchi omillarning to‘rtta guruhi mavjud:
1) so‘zlovchining holati;
2) eshitganni idrok qilish variatsiyasi (o‘zgarishi);
3) namoyon bo‘lish bilan bog‘liq (masalan, eslatilgan narsalarning ishtirok etishi)
bo‘lgan verbal va
noverbal stimullar;
4) o‘zaro og‘zaki munosabatlar yoki ketma-ketlik va aynipaytdalik planidagi so‘zlar
orasidagi munosabatlar.
Verbal assotsiatsiyalar muammosi mana shu o‘z aspektida
psixolingvistikaga mansubdir. Bunga Osgud tomonidan kanalning semantik jihatdan
kodini ochishda o‘tkazuvchanligi haqidagi yozilgan paragraf ham qo‘shiladi.
7
Ushbu kitobdagi oltinchi bobning barcha muammosini (ontogenezda tilning
shakllanishi, ikkinchi tilni o‘zlashtirish, bilingvizm, lisoniy o‘zgarishlar)
biz tushurib
qoldiramiz. Yettinci bobga keladigan bo‘lsak, unda
xulqning asoslangan tomonining
ta’siri ko‘rib chiqiladi, ma’noning turli aspektlari tahlillanadi va uning o‘lchovi haqida
tushuncha beriladi (bu haqda biz quyida maxsus to‘xtalamiz), tillararo tarjima muammosi
ocherklari beriladi va, nihoyat, til, ong va madaniyatning
munosabati muammosiga
to‘xtalib o‘tiladi.
OSP sahifalarida ko‘rib chiqilgan barcha muammolarni, o‘zining nazariy va amaliy
ahamiyati jihatidan teng emasligini ko‘rish oson.. Ulardan ancha muhimlarini quyidagi
asosiy masalalarga (biz tomondan tilga olingan tematika chegarasida) kiritish mumkin:
1. Til tabiati va nutq xulqi, nutqni o‘rganishga asosiy yondashuvlar.
2. Nutq xulqini iyerarxik (pog‘onali) tashkil qilish (sathlar, birliklar va h.k.).
3. “Ketma-ketlik psixolingvistikasi”–nutq xulqini statistik tashkil qilish.
4.Ma’noning psixolingvistik muammolari (uning tabiati va “o‘lchovi”, verbal
assotsiatsiyalar muammosi).
Dostları ilə paylaş: