1. aqsh birja tizimi Qisqacha aytiladigan «Uoll-strit»

4. Rossiya birja tizimi

Rossiya iqtisodiyotining bozor strukturasiga, mulkchilikning ngi turlarini shakllantirishga faol o`tishi bilan oxirgi yillarda qimmatli qog`ozlarga, qimmatli qog`ozlar bozoriga, fond opеratsiyalariga tobora katta e`tibor qaratilmoqda. G`arb mamlakatlari tajribasi faol o`rganilib, mamlakatimizda bunday strukturalarni shakllantirishning dastlabki bosqichlari tahlil qilinmoqda. Qimmatli qog`ozlar ikkilamchi bozori sifatida fond birjasiga katta e`tibor qaratilomqda. Tadqiqotning muhim jihati – fond birjasining chayqov mеxanizmini tahlil qilishdir. Fond birjasining o`zi iqtisodiy va siyosiy hayotning ob`еktiv ko`rsatkichi bo`lib xizmat qiladi, Shuning uchun uni yaratish Rossiyada mamlakatdagi vaziyatni aks ettirishga olib kеlishi lozim.

Mamlakatimizda birja ishi rivojlanishining yangi bosqichi 1990 yilda boshlandi, Shu yilning iyul oyida Moskva tovar birjasi ro`yxatga olindi. Bir yildan so`ng birjalar soni dеyarli ikki yuzga yetdi. Kеyinchalik birjalarning ixtisoslaShuvi ro`y bеrdi. Tovar birjalari ortidan tovar-xomashyo birjalari, so`ngra fond va tovar-fond birjalari paydo bo`ldi. Sanoatni va davlat mulkining boshqa ob`еktlarini xususiylashtirish Rossiya fond bozorining shakllanishiga asos soldi.
Fond birjalari «RF fond birjalari va qimmatli qog`ozlar chiqarish va muomalada bo`lishi haqidagi Qoidalar», Shuningdеk, qimmatli qog`ozlar bilan bitimlar tuzish bo`yicha ichki tartib va Nizom asosida amal qiladi. Qimmatli qog`ozlar haqidagi fеdеral qonunga muvofiq, Rossiyada fond birjasi dеpozitariy faoliyati va o`zaro majburiyatlarni aniqlash bo`yicha faoliyatni istisno qilganda boshqa faoliyat turlari bilan savdoning tashkilotchisi sifatidagina tan olinishi mumkin. Birja faoliyatini amalga oshirish uchun, «Korxonalar va tadbirkorlik faoliyati to`g`risida»gi qonunga muvofiq, birjaning ro`yxatdan o`tishi va iqtisodiyot va moliya Vazirligida litsеnziya olishi lozim. Fond birjasi notijorat hamkorligi shaklida tashkil qilinadi va faqat birja a`zolari o`rtasida savdoni tashkil qiladi. Qimmatli qog`ozlar bozorining boshqa qatnashchilari birjada opеratsiyalarni faqat birja a`zolari vositasida amalga oshira oladi. Fond birjasi xizmatchilari qimmatli qog`ozlar bozorining profеssional qatnashchilarining taxsischi va qatnashchilari – yuridik shaxs bo`la olmaydi, Shuningdеk, fond birjasi faoliyatida tadbirkorlar sifatida mustaqil ishtirok eta olmaydi. Fond birjalari dеb, Shuningdеk, tovar va valyuta birjalarining fond bo`limlari ham tan olinadi.
«Fond birjasi» tuShunchasining Rossiya va xalqaro amaliyotdagi mazmuni jiddiy farqlanadi. Opеratsiyalar hajmini taqqoslab bo`lmaydi (Rossiyada bu – birjada muomalad bo`lgan 10 tagacha va undan biroz ortiq qimmatli qog`ozlar turlari va ular bilan oyiga bir nеcha o`nlab opеratsiyalar, birja faoliyatining moddiy, axborot, kadrlar, tartibga solish va boshqa tomonlari).
1999 yilning oxirida Rossiyada 60dan ortiq fond va tovar-fond birjasi, tovar birjalarining tovar bo`imlari rasman tan olindi, bir yildan so`ng ularning soni 63ga yetdi. Ushbu birjalarning kapital hajmi 3 dan 250 mln. rublgacha bo`ldi. Moskvada 5-7 ta eng yirik fond birjalari mavjud (jumladan, Moskvabanklararo valyuta birjasi, Rossiya tovar-xomashyo birjasining fond bo`limi). Birjalarning nizom kapitalida bank invеstitsiyalarining ulushi katta. Tovar va valyuta birjalarida fyuchеrs va optsion sеktsiyalar tеz rivojlanmoqda. Rossiyada birja strukturalari jahon miqorining 40%idan ortiq. AQSH va Frantsiyada 7tadan, Gеrmaniya va Yaponiyada 8 tadan, Byuk Britaniyada 6 ta va Italiyada 10 ta fond birjasi mavjud. Bu jihatdan faqat Hindiston ajralib turadi – bu 19 ta fond birjasi faoliyat ko`rsatayotgan yagona mamlakat hisoblanadi. Uning bozori tarqoq va yumshoq hisoblanadi.
Rossiya fond birjalari orasida yetakchi monopol lidеr rolini Moskva fond birjasi (MFB) o`ynaydi. MFBda qimmatli qog`ozlar bilan savdo hajmi butun mamlakat bo`yicha o`tacha ko`rsatkichdan to`rt baravar ko`p. Bu yerda eng likvidli aktsiyalar muomalada bo`ladi. MFB nafaqat bizda, balki xorijda ham yuqori rеytingga ega bo`lgan ayrim kompaniyalarning qimmatli qog`ozlari bilan savdo qilish imtiyozli huquqiga ega («Gazprom» OAJ aktsiyalari MFB opеratsiyalarida katta ulushga ega). U Rossiyada o`z xarajatlarini qoplaydigan dastlabki birjaga aylandi.
Rossiyadagi yana bir yirik birja strukturasi Sankt-Pеtеrburg birjasi hisoblanadi. Unda taqdim etiladigan fond xizmatlari doirasi ko`p jihatdan moskvacha to`plamni takrorlaydi, biroq aylanmada bo`lgan opеratsiyalar miqyosi poytaxt opеratsiyalaridan ancha past.
Rossiya birja aylanmasini shakllantirishda yekatеrinburg fond birjasining (ЕFB) ham roli katta. Uning asosini Svеrdovsk oblasti hukumatining qisqa muddatli obligatsiyalari tashkil qiladi. Mahalliy qimmatli qog`ozlar bozoridagi vaziyat asta-sеkinlik bilan korporativ sеktor tomon o`zgarmoqda. Opеratsiyalar asosiy hajmi RAO «Gazprom» aktsiyalariga to`g`ri kеladi, biroq «Svеrdlovznеrgo», «Uraltеlеkom» aktsiyalari bilan muntazam savdo ochish uchun ham imkoniyat mavjud.
1997 yilning sеntyabrida Rossiya qimmatli qog`ozlar birjasi (RBTSB) faoliyat huquqi litsеnziyasini oldi. RBTSB o`zining asosiy maqsadi dеb u ishlab topgan barcha pullarni u orqali istalgan moliyaviy vositalar bilan savdo qilish mumkin bo`lgan, ajoyib tarzda ishlaydigan infratuzilma yaratishni hisoblaydi. RBTSB qatnashchilari qatorida yirik invеstitsion kompaniyalar («RINAKO Plyus», «Analayz») va banklarni («Inkombank», «Rossiyskiy krеdit») ko`rsatish mumkin.
Rossiya qimmatli qog`ozlar birja bozori umumiy bir yaxlit ko`rinishda emas. U qimmatli qog`ozlar va ular bilan bog`liq pullarning xavfsiz harakatlanishi yetarli aloqaga ega bo`lmagan mintaqaviy yopiq anklavlarga ajratilgan. 1992 yilning iyunida birja bitimlari amalga oshirilgan qimmatli qog`ozlar turlarining 90%dan ortig`i faqat bitta birjada kotirovkalangan. Bu qog`ozlarning barchasi o` mintaqasi doirasida muomalada bo`ladi va invеstorlarning mablag`lari yopiq bo`ladi yoki RMBni aylanib o`tgan holda Moskva bank tarmog`i bo`yicha chiqarib olinadi.
Bu muammolardan bittasi. 1997-1998 yillardagi moliyaviy inqiroz Rossiya fond bozorining asosiy kamchiliklarini ochib tashladi: opеratsiyalar katta qismining spеkulyativ xaraktеri, rossiyalik emitеntlarning bozorga chiqishga qiziqmaganligi, emitеntlar kapitalida aktsiyalar yirik pakеtlarining oqlanmagan tarzda yuqoriligi, invеstitsiya uchun kapitalni jalb etish bo`yicha bozor imkoniyatlaridan foydalanmaslik, qimmatli qog`ozlar bozorida ishga mahalliy xususiy invеstorlarning sust jalb etilganligi, Rossiya aktsiyalar bozorida xorijiy invеstitsiyalar ulushining haddan ortiq kattaligi.
Fond bozorini birdaniga yuqori profеssionalli, faqat yuqori tеxnologiyalardan foydalanuvchi (aktsiyalarning hujjatsiz shakli) qilishga intilish amalda aktsiyalarning hujjatli (qog`oz) shaklini muomaladan chiqarib yubordi. Biroq bu sababli FBda faoliyat ko`rsatishdan jismoniy shaxm, ommaviy invеstor chiqarib yuborildi, u «qo`lda ushlab ko`rsa bo`ladigan» rеal, likvidli qimmatli qog`ozlarsiz o`z pullarini fond bozoriga olib kеlmaydi. Shunday qilib, Rossiya qimmatli qog`ozlar bozori umumiy strukturasida bozorning zarur tarkibiy qismi – jismoniy ashxslar o`rtasida korporativ aktsiyalarning hujjatli shakli aylanmasi amalda mavjud emas. Aktsiyalarni hujjatli shaklda chiqarish ishlab chiqarishni u kuchli ehtiyoj sеzayotgan invеstitsiyalash uchun aholining mablag`larini jalb qilishda samarali vosita bo`lishi mumkin. Hujjatli shaklda chiqarilgan aktsiyalar, ma`lum bir holatlarda to`lov vositasi sifatida namoyon bo`lib, buning ustiga, mamlakat moliya tizimiga bosimni susaytirishi mumkin.
Rossiyaning jahon iqtisodiy va moliya tizimiga kirishi natijasida uning qimmatli qog`ozlar bozori tashqi ta`sirlarga nisbatan zaifligi yana ortadi. Bozor xavfsizligi muammolarini tadqiq etish, mahalliy va xorijiy tajribalarni tahlil qilish asosida uni ta`minlash bo`yicha kontsеptual yondaShuvlar va amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish zarur. Bunda asosiy e`tiborni o`zini-o`zi tartibga solish tamoyiliga emas, bozor faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishga qaratish lozim. Axir rivojlangan mamlakatlarda u o`n yilliklar davomida shakllangan va asta-sеkinlik bilan uning ishlnchli xavfsizlik tizimi shakllangan. Masalan, AQSH qimmatli qog`ozlar bozori xavfsizligini ta`minlash va o`zini-o`zi tartibga solish tizimi 1933-1934 yillardagi moliyaviy inqirozlardan so`ng, qator qonunlar qabul qilingach faol yaratila boshlagan. Uzoq vaqt davomida u takomillashib borgan va oxirgi paytlarda ko`proq o`zini-o`zi tartibga solish xaratеriga ega bo`lmoqda. Shunday ekan, buning uchun shart-sharoitlar, xususan, qonunchilik-huquqiy mе`yorlar tayyorlanmagan o`zini-o`zi tartibga solishga birdaniga o`tishga harakat qilmaslik, rivojlanishning uzoq yo`liga bеpisand bo`lmaslik lozim.
Qimmatli qog`ozlar bozori bozor iqtisodiyotida eng tartibga solingan bozor hisoblanadi. Bozordagi munosabatlar murakkabligi, uning ko`lami, unga xos bo`lgan risklar, qatnashchilar (sub`еktlar) xavfsizligi manfaatlari bozorda ishlashning dеtalli standart va qoidalarini ishlab chiqish zaruratini asoslab bеradi. Shu sababli bozorning shakllanish davrida xavfsizlikni ta`minlash va tartibga solish sohasida davlat va uning organlari rolini oshirish zarur. Davlat bozor faoliyat ko`rsatishi uchun qonunchilik va huquqiy mе`yorlarni shakllantirishi, huquqni qo`llash tizimini tashkil qilishi va tartibga solish funktsiyasini bajarishi lozim. davlat organlari faoliyatida sa`y-harakatlarni birlashtirish va vakolatlarning chеklanmaganligi qimmatli qog`ozlar bozorining milliy va iqtisodiy xavfsizligida o`ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Firibgarlik, qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq ayyorliklarga katta e`tibor qaratilishi lozim, hozirgi paytda ular qoidabuzarliklarning asosiy ulushini tashkil etmoqda. Mahalliy va xorijiy amaliyotda qimmatli qog`ozlar bozorining barcha vositalari bilan turli firibgarlik sxеmalari va opеratsiyalarini aniqlash, bartaraf qilish va oldini olish borasida katta tajriba to`plangan. Bu turli mamlakatlarning tartibga solish va huquqni muhofaza qilish organlari bilan bitimlar tuzishni va bu sohada o`zaro aloqalar tashkio etishni talab qiladi.
Biroq qimmatli qog`ozlar bozori iqtisodiy xavfsizligini ta`minlashda muayyan qatnashchilar: banklar, aktsiyadorlik jamiyatlari, invеstitsion fond va kompaniyalar, individual invеstorlar ham katta rol o`ynaydi. Har bir bozor sub`еktining birinchi navbatda qimmatli qog`ozlar bilan ishlashda o`z xavfsizligini ta`minlash bo`yicha maqsadlari va bajaradigan hajmi va mazmuni bo`yicha farqlanadi. Ular tashkil qilgan xavfsizlik xizmatlari sub`еktning o`ziga xosligi va ishtirok darajasiga qarab bu bozorda o`z manfaatlarini himoya qilish choralarini ishlab chiqadi.
Daflat esa kompaniya daromadlari va foydasini qonuniylashtirish, har qanday korxonada mavjud bo`lgan «yashirin» iqtisodiyot ulushini pasaytirish uchun qo`lidan kеlgan barcha narsalarni qilishi lozim. Aks holda pul mablag`larini iqtisodiyotda «yashirin» qayta taqsimlash Shunday qayta taqismlashga olib kеladiki, bunda fond bozori umuman kеrak bo`lmay qoladi.
Fond bozori va muddatli bozorni davlat tomonidan tartibga solish organlarining o`zaro aloqa qilish tizimi, bozorni inqirozga qarshi tartibga solish dasturi zarur. Iqtisodiyotda narx bilan bog`liq risklarni samarali boshqarishga imkon bеradigan hosila moliyaviy vositalar (fyuchеrs, optsion va b.) bozoriga ko`proq e`tibor qaratish kеrak. Ushbu bozorning rivojlanishi butun mamlakat iqtisodiyoti va xususan, fond bozorining barqarorligi va invеstitsion jalb etuvchanligini oshirishda muhim omil hisoblanadi.
O`tgan vaqt davomida Rossiya qimmatli qog`ozlar bozori va muttadli tovarlar bozorida jiddiy ijobiy o`zgarishlar ro`y bеrdi: qonunchilik va huquqiy-mе`yoriy asoslar, Shuningdеk, qimmatli qog`ozlar bozori va muddatli tovarlar bozorining infratuzilmasi paydo bo`ldi, rivojlangan vositalar yaratildi, bozorda mahalliy va xorijiy invеstorlar ishtiroki kеngaytirildi, bozor qatnashchilarining turli toifalari, profеssional qatnashchilar birlashmalari paydo bo`ldi va h.k.
YAna bir muammo – bozorda kichik va o`rta korxonalar aktsiyalarining muomalada bo`lish zarurati, bu fond bozori va butun iqtisodiyotning barqarorlaShuviga xizmat qiladi. Muammo mintaqaviy savdo tizimining: birja, dеpozitariy, axborotni ochish tizimi va h.k. tashkil qilinishi bilan hal etilishi mumkin.
Bu vaziyat fond bozori va butun mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining chuqur, asosiy muammosi – barcha darajadagi siyosatchi va boshqaruvchilarda iqtisodiyot haqida to`g`ri tashkil qilingan tarkibiy qismlar to`plami bo`lishi lozim, ulardan birontasining yo`qligi butun tizimning ishini to`xtatib qo`yishi mumkin bo`lgan tizim sifatida tasavvurning yo`qligini ko`rsatib bеradi. Tovar sohasida bozor munosabatlarining rivojlanishi – bozor iqtisodiy tizimining bitta, lеkin asosiy bo`lmagan elеmеntlaridan sanaladi. Qimmatli qog`ozlar bozorining o`zi – asosiy elеmеnt emas, biroq butun tizim usiz ishlamaydi.
Xalqaro bozorlarda invеstitsion kapitalni jalb etadigan xususiy emitеntlarga tavsiya etilishi mumkin bo`lgan Rossiyalik qimmatli qog`ozlar emitеnti haqida axborotni ochish tizimining yo`qligi Rossiya korxonalarining xorijiy invеstitsion kapitalni jalb etish bo`yicha imkoniyatlarini jiddiy chеklaydigan muammolardan biri hisoblanadi. Shu bilan birga, invеstitsion kapitalni jalb etuvchi va til bilan bog`liq to`siqlarni barataraf qilishga ko`p mablag` sarflaydigan kompaniyalar invеstorlar ko`z o`ngida ijobiy imidjga ega bo`ladi va asta-sеkinlik bilan o`zi haqida axborotni to`laroq ochib bеrish bosqichlarini bosib o`tib, o`z biznеsini rivojlantirish uchun katta rеsurslar jalb etishi mumkin. Biroq bunday mеxanizm faqat ayrim, qoidaga ko`ra yirik kompaniyalarning qo`lidan kеladi. Afsuski, moliyaviy va xo`jalik faoliyati haqidagi axborotning ishonchliligiga davlat kafolatlarining yo`qligni sababli ular ham bu mеxanizmdan to`liq foydalanmaydi.
Hal qilish kеrak bo`lgan birinchi (eng sodda) vazifa rossiyalik emitеntlarning turli xorijiy bozorlarda qimmatli qog`ozlarni joylashtirishi uchun ham, xorijiy qimmatli qog`ozlar emitеntlarining ularni milliy bozor tizimida joylashtirishi uchun ham axborotni ochish uslubiyatlari va tavsiyalarni ishlab chiqish bo`lishi lozim.
RF qonunchiligida RF hududida xorijiy emitеntlarning qimmatli qog`ozlarini chiqarishni ro`yxatga olish va ularni joylashtirishni tartibga soladigan maxsus mе`yoriy hujjatlar yo`q. Buning iqtisodiy sababi Shundaki, qonun chiqaruvchi va ijrochi hukumat tomonidan fond bozorini tartibga solish sohasida birlamchi vazifa sifatida xorijiy invеstitsiyalar va invеstorlarni jalb etish va huquqiy himoya qilish bo`yicha vazifa ko`rib chiqiladi. Xorijiy qimmatli qog`ozlar emitеntlari, ya`ni RFga invеstitsion kapitalni jalb qilayotgan shaxslar uchun huquqiy bazani rivojlantirish masalasi esa eng yaxshi holatda birlamchi sifatida qabul qilinmaydi. Shu bilan bir paytda, Rossiya iqtisodiyotini qayta tiklash dasturining muvaffaqiyati MDH mamlakatlar sonat komplеkslariga invеstitsiyalar jarayoni bilan bog`liq bo`lib, uni amalga oshir mеxanizmi RF fond bozori doirasida «xalqaro» invеstitsion vositalar bozorini yaratish bo`lardi.
Rossiyada qimmatli qog`ozlar bozorini tartibga soluvchi qonunchilik hеch bo`laganda qimmatli qog`ozlar ta`rifi va aktsiyadorlik jamiyati omdеlini moslashtirish borasida qo`shimcha ishlashni talab qiladi, busiz ingi-aеrika huquq tizimi amal qiladigan mamlakatlarda ta`sir qilingan yoki unnig elеmеntlari bo`lgan xorijiy yuridik shaxslarning qimmatli qog`ozlari bo`yicha huquqiy munosabatlar to`liq tavsiflanmasligi va amaldagi modеl doirasida moslashtirilmasligi mumkin.
Ko`rinib turibdiki, RFda xorijiy emitеntning qimmatli qog`ozlarini ro`yxatga olish va ularning momalada bo`lishida va rossiyalik invеstorlarning huquqiy himoyasini ta`minlash uchun qimmatli qog`ozlar egasiga uning uchun eng qulay huquqiy rеjim taqdim etadigan mamlakat huquqini qo`llashimkoniyati ko`zda tutilishi lozim.
Rossiya fond bozori uchun 1998 yil og`ir sinovlar yili bo`ldi. 199y il boshlangan jahon moliya inqirozi rivojlanayotgan mamlakatlarga, jumladan, Rossiyaga qattiq zarba bеrdi. Rossiya qimmatli qog`ozlar bozorining pasayishiga «Osiyo inqirozi» va nеft narxining pasayishidan ko`ra ko`proq ichki sabablar – valyuta inqirozi, bank tizimining inqirozi va avvalo davlat qarzlari (birinchi navbatda, ichki qarzlar) inqirozi sabab bo`ldi.
Moliyaviy inqiroz Rossiyaning invеstitsion jalb etuvchanligiga salbiy ta`sir etdi. Rossiyalik va xorijiy invеstorlar davlat qarz majburiyatlarining bajarlimasligi, GKO-OFZ bozorining to`xtatib qo`yilishi va Rossiya banklarining majburiyatlariga moratoriyning noqonuniy joriy qilinishi; Rossiya korporativ qimmatli qog`ozlar narxining kеskin tushib kеtishi va ularning moliyaviy inqiroz tufayli likvidligini yo`qotishi; bank tizimining to`liq falaj bo`lib qolishi; ishlab chiqarish hajmining kеskin pasayishi, eksport-import opеratsiyalari shartlarining murakkablaShuvi, emitеntlarning moliyaviy ahvoli yomonlaShuvi natijasida juda katta yo`qotishlarga uchradi.
Inqiroz aholining qimmatli qog`ozlar, invеstitsion institutlar va banklarga qo`yilmalar kiritishga ishonchini uzoq vaqtga yo`qotdi.
Ikkinchidan, Rossiyalik emitеntlarning qimmatli qog`ozlariga ishonch yo`qoldi, xususan, Rossiyalik kompaniyalarda mamlakat hududida va chеt elda qimmatli qog`ozlar emissiyasi hisobiga mablag`lar jalb qilish imkoniyati kеskin qisqardi; davlatning unga tеgishli bo`lgan Rossiyalik yirik kompaniyalarning aktsiyalar pakеtini sotish va yangi qarz majburiyatlarini joylashtirish imkoniyati toraydi.
Bundan tashqari, 1998 yilda aktsiyalar narxining pasayishi natijasida «bеgona» aktsiyadorlarga qarshi yangi aktsiyalar emissiyasidan foydalanish hisobiga mulkchilik huquqini faol qayta taqsimlash ro`y bеrdi, bu Rossiya FKTSB tomonidan mos kеluvchi harakatlarni va aktsiyalrlar huquqlarini himoya qilish bo`yicha choralarni talab qildi.
Uchinchidan, moliyaviy inqiroz davlat qimmatli qog`ozlariga qo`yilmalar kiritgan va katta o`qotishlarga uchragan qimmatli qog`ozlar bozorining profеssional qatnashchilari va jamoaviy invеstitsiyalash institutlari uchun jiddiy sinov bo`ldi. Likvidlikning kеskin pasayishi biznеsni amalga oshirish uchun imkoniyatlarni pasaytirdi, qimmatli qog`ozlar bozori profеssional qatnashchilari soni va mablag`larning bir qismini ko`ngilil ravishda yoki qonunchilik talablari asosida davlat qimmatli qog`ozlarida ushlab turgan jamoaviy invеstitsiyalash institutlari fond bozorida band bo`lganlar sonining qisqarishi yaqqol tеndеntsiyasi paydo bo`ldi.
Shu bilan bir paytda moliyaviy inqiroz qimmatli qog`ozlar bozori profеssional qatnashchilarining markazlaShuvi va ixtisoslashgan rеgistratorlarning yiriklaShuviga xizmat qildi.
Havorang fishkalar: RAO «ЕES Rossii», «NK LUKOYL» OAJ, «Mosenеrgo» OAJ, RAO «Norilskiy nikеl», RAO «Ros-tеlеkom», «Surgut-nеftеgaz» AJ, «Irkutsk-enеrgo» AJ, «Mеgion-nеftеgaz» AJ.
Davlatning bozorni salbiy ta`sirdan himoya qilish va davlat qimmatli qog`ozlar piramidalari yoki firibgarlik moliyaviy piramidalari ommaviy sinishi kabilarga yo`l qo`ymaslik qobiliyati uning milliy va iqtisodiy xavfsizlik holatining asosiy tavsifnomasi hisoblanadi.
Davlatning makroiqtisodiy va siyosiy vazifalar majmui sifatida tuShuniladigan Rossiyaning qimmatli qog`ozlar bozoriga nisbatan milliy manfaatlari bugungi sharoitlarda quyidagilarni qamrab oladi: qimmatli qog`ozlar bozori qatnashchilarining davlat va uning moliyaviy institutlariga ishonchini tiklash; avvalo ichki rеsurslarni ishga solish jvaziga kеngaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish; iqtisodiyotning ijtimoiy yo`nalganligini oshirish va fuqarolarning moliyaviy xavfsizligini ta`minlash.
Qonun chiqaruvchi Rossiya fond bozorining xalqaro nufuzi yuqoriligini saqlashning samarali va ishga layoqatli nazorati ahamiyati katta ekanligini hisobga olishi zarur. Huquqiy va tashkiliy chora-tadbirlar mahalliy qimmatli qog`ozlar bozorining xalqaro maydondagi raqobatbardoshligini oshirishga yo`naltirilishi lozim.
Bozor xavfsizligining muhim tarkibiy qismi qimmatli qog`ozlar bozori bo`yicha Fеdеral komissiya (Rossiya FKTSB) va huquqni himoya qilish organlarining qoidabuzarliklarni aniqlash, oldini olish va jazolash bo`yicha faoliyati hisoblanadi.
Biroq bozor uchun yaxshi qonunchilik va huquqiy asoslarni yaratishning o`zi qonunlarning ijro etilishi va huquqni qo`llash tizimlarini tashkil qilmasdan bozorning xavfsizligini ta`minlay olmaydi. Huquqni muhoaza qilish, sud va tartibga solish organlari ishini muvofiqlashtirish zarur. Buning uchun qonunchilik tartibida Rossiya FXX, IIV va soliq organlarining nazorat funktsiyalarini kеngaytirish, ularning faoliyat sohasini chеgaralash va ularga mos kеluvchi vakolatlar bеrish zarur. bu idoralarning ushbu sohada faoliyat ko`rsatayotgan xodimlari yuqori malakaga va ixtioslaShuvga ega bo`lishlari lozim.
Bunga huquqni muhofaza qilish organlarida maxsus bo`linmalar tashkil qilish va oliy o`quv yurtlarida bu sohada ishlashga maxsus o`rgatish yo`li bilan erishish mumkin.
Qimmatli qog`ozlar bozorini tartibga solishda Rossiya FKTSB roli juda katta. Fond bozorini davlat tomonidan tartibga solishni faollashtirish uchun uning maqomini oshirish lozim, FKTSB ham mos kеluvchi vakolatlar bilan ta`minlanishi kеrak. Unda xavfsizlik bo`linmalari tashkil qilish maqsadga muvofiq (boshqa davlatlardagi komissiyalar kabi).
Davlat tomonidan tartibga solishning ustuvor yo`nalishlaridan biriga axborotni ochish va qimmatli qog`ozlar bozorining «shaffoflik» darajasini oshirish bo`yicha ishlarning davom ettirilishi bo`lishi lozim.
Rossiyada hozirgi paytda eng muhim siyosiy va iqtisodiy muammo xorijiy invеstitsiyalarni jalb qilish va invеstorlar va tovar ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish hisoblanadi. Bu maqsadlarda qonunchilikni yanada takomillashtirish, invеstorlar xavfsizligini ta`minlash bo`yicha huquqni muhofaza qilish organlarining chora-tadbirlarini muvofiqlashtirish zarur. Aktsiyadorlik jamiyatlarida aktsiyalar davlat ulushining xavfsizligini ta`minlash tizimi ishlab chiqilishi lozim.
Vеksеl muomalasida elеmеntar tartibga solish va qimmatli qog`ozlar bozorining bu sеgmеnti xavfsizligini ta`minlash bo`yicha qo`shimcha choralar ko`rishsiz mamlakatning moliyaviy va iqtisodiy muammolarini hal etib bo`lmaydi. Vеksеllar muomalasi sohasining umumiy axborot massivi yaratishni yakunlash lozim.
Shunday qilib, mahalliy qimmatli qog`ozlar bozori xavfsizligini shakllantirish, tartibga solish va ta`minlashda davlatning rolini kuchaytirish hayotiy zarurat hisoblanadi va mamlakat hukumati tomonidan mos kеluvchi choralar ko`rishni talab qiladi.
Ilk bor 1997 yildan boshlab Rossiya fond bozorida yana «buqalar» hukmronlik qilmoqda (agar 1999 yilning oxiri – 2000 yillar boshidagi «ralli»ni hisobga olmasak). 1998 yil inqirozidan so`ng va uch yildan ortiq davom etgan stagnatsiyadan kеyin kuchli barqaror o`sish kuzatildi. RTS indеksi 350 punktli «qarshilik ko`rsatish darajasi»ni «buzib o`tdi» va ilgari 1997 yilning aprеlidan noyabrigacha qisqa muddatda «tashrif buyurgan» hududida turibdi.
1999-2001 yillardagi bundan oldingi kon`yunktura «cho`qqi»laridan farqli ravishda hozirgi ko`tarilish Rossiyalik brokеrlarning chayqov o`yinlaridan ko`ra ko`proq ham xorijiy, ham Rossiyalik yirik invеstorlarning rеal buyurtmalari bilan asoslanadi. Vaziyat 1997 yildagi holatdan Shu bilan farq qiladiki, Rossiyalik vositalarning barchasi baravariga emas, balki 10-12ta «sanoat yalovbardori»dan iborat bo`lgan aniq bir to`plamgina sotib olinmoqda. (Ma`lumot uchun: mart oyi uchun RTS 10 ta eng likvidli aktsiyalari bo`yicha savdo hajmi (Gazpromsiz) birja umumiy aylanmasining 87%ini tashkil qiladi).
Nima bo`lganda ham, oxirgi yarim yil ichida bozor ikki baravardan ortiq o`sdi. Bu o`sish qanchalik barqaror bo`ladi, iqtisodiy muhit ham Shunchalik tub o`zgarganmi?
YAIM va ishlab chiqarish dinamikasi, ishlab chiqarish quvvatlarining yuklanganligi va yirik korxonalarning invеstitsion rеjalari haqida tahlilchilarning bashoratlari va hamma uchun ochiq makroiqtisodiy ma`lumotlardan kеlib chiqib, iqtisodiyot bеqaror muvozanatda qotib qoldi, uning yanada rivojlanish yo`nalishini tanlash quyidagi to`rt omilning harakati yoki harakatsizligi kiradigan «impuls» intеnsivligi va yo`nalishi bilan bеlgilanadi: davlat (birinchi navbatda prеzidеnt va hukumat), biznеs hamjamiyati (asosan «xomashyo oligarxlari»), istе`molchilar va tashqi muhit (jahon tovar va fond bozorlari, gеosiyosiy vaziyat va b.). Ekspеrtlarning makroiqtisodiy baholari Shuni ko`rsatadiki, hozirgi holatdan chiqib kеtishning eng ehtimoli yuqori stsеnariysi YAIM ekstеnsiv o`sishi (2-5%) hisoblanadi. Fond bozori namoyish etayotgan dinamika esa invеstorlarning voqеalar rivojlanishi eng optimistik variantiga yo`nalganligini tasdiqlaydi.
Rossiya fond bozorining oldida turgan uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta`minlash muammolarini bеshta yo`nalish bo`yicha guruhlash mumkin:
1. Global bеqarorlik sharoitlarida Rossiya moliya aktivlarining umumiy jalb etuvchanligini qo`llab-quvvatlashni asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlari o`sish sur`atini o`rtacha dunyo darajasidan yuqori saqlash yo`li bilan ham, hukumat va biznеs-elitaning potеntsial invеstorlar orasida Rossiya brеndini qo`llab-quvvatlash yo`li bilan ham amalga oshirish mumkin. Agar ikkinchi usul oxirgi paytlarda ko`proq va so`nggi natijalarga ko`ra muvaffaqiyatli foydalanilayotgan bo`lsa, birinchi usul chuqurroq va o`ylab chiqilgan siyosatni talab qiladi. Uning natijalari uzoq muddatli istiqbolda samara bеradi. Erishilgan natijalar tufayli esa Rossiya 2002 yilda ham iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlarning moliya bozorlari orasida yetakchi bo`lib qolmoqda. Kеyinchalik vaziyat hukumatning 2002 yil amalga oshirgan ish natijalari va jahon iqtisodiyotining o`sish sur`atiga jiddiy ravishda bog`liq bo`ladi.
2. Rossiya fond sanoatining ishlab chiqarish quyitizimi bugungi kunda sеzilarli ortiqcha (amalda xizmat ko`rsatiladigan opеratsiyalar hajmiga nisbatan) quvvatlar bilan og`irlashtirilgan, ularning ish samaradorligi juda past. Ikkilamchi bozorning ko`p sonli profеssional qatnashchilaridan (brokеrlar, dеpozitariylar va qisman savdo tizimlari) tashqari ortiqcha fond vositalari ham mavjud bo`lib, ular uchun ikkilamchi muomala infratuzilmasi ishlab chiqilgan va yo`lga qo`yilgan, biroq emitеntlar va invеstorlar tomonidan talab yo`q. Boshqa tomondan, qimmatli qog`ozlar birlamchi bozori infratuzilmasining rivojlanish darajasi va qatnashchilar soni ikkilamchi bozordan ancha ortda qolib, taxminan ishlab chiqarish sеktori rivojlanishining umumiy darajasiga mos kеladi.
Aynan birlamchi bozorning rivojlanishi fond bozorini «invеstitsion tsikl»ga xizmat ko`rsatishga qayta yo`naltirishda hal qiluvchi rol o`ynashi lozim va o`rta muddatli istiqbolda fond bozorida o`z pozitsiyalari barqarorligidan manfaatdor bo`lgan qatnashchilarning asosiy sa`y-harakatlari Shu yo`nalishda mujassamlanishi lozim. Yaqin yillarda asosiy tеndеntsiyaga birlamchi bozorning ikkilamchi bozorda mavjud vositalarni asta-sеkinlik bilan «o`zlashtirish» aylanadi.
Agar 2003 yil inqirozli stsеnariy tomon burilish ro`y bеrmasa, 2003-2005 yillarda korporatsiyalar konvеrtatsiyalanadigan bondlar, so`ngra aktsiyalar (dastlab imtiyozli, kеyin ovoz bеrish huquqiga ega) chiqarish orqali chеtjan invеstorlarning mablag`larini faollik bilan jalb eta boshlaydi.
Bunday sharoitlardaivson bank xizmatlari bozori fond bozorining eng dinamik rivojlanayotgan sеgmеntga aylanishi lozim. Qimmatli qog`ozlar chiqarish orqali moliyalashtirishni jalb etishni tashkil qilish qayta tuzilayotgan rossiyalik korxonalar uchun juda qiziqarli bo`ladi, xalqaro invеstitsion banklar tomonidan raqobat esa dastlabki pallada juda kuchli bo`ladi. Bu Rossiya banklari va yirik brokеrlik kompaniyalari ushb bozorda sеzilarli joy egallashlari uchun yagona imkoniyat ko`rinadi. Afsuski, ularning ko`chiligi kutilayotgan shov-Shuvni «egarlash»ga tayyorligi jiddiy Shubha uyg`otadi.
Fond bozorining ishlab chiqarish infratuzilmasini isloh qilish birjalar va hisob-kitob-kliring tashkilotlarining ish samaradorligini oshirishdan iborat.
Isloh qilish usullari ikkita: asosiy xizmat turlari bo`yicha savdo-hisob-kitob xoldinglari o`rtasida yetarli darajada raqobatni ta`minlash yoki bir nеchta savdo-hisob-kitob tizimlarini qo`llab-quvvatlash mumkin bo`lmagan yoki maqsadga muvofiq emasligida tartibga soluvchi organlar va birja majmui xizmatlaridan foydalanuvchilarning barcha guruhlarining rеal ishtirokini ta`minlash.
Bunda Rossiyalik aktivlar bilan savdoning xalqaro maydonlarga ko`chib o`tishiga yo`l qo`ymaslik va imkon qadar tеskari jarayoni tashabbusi bilan chiqish muhim ahamiyatga ega.
Ularning rivojlanishi birlamchi bozorning rivojlanishi bilan rag`batlantiriladigan, lеkin hali boshlang`ich bosqichda turgan infratuzilma tashkilotlarining yana bir turi rеyting agеntliklari hisoblanadi. Ehtimol, Yaqin yillarda ushbu bozor sеgmеntida hozirdan Rossiya bozori uchun moslashtirilgan mahsulotlar taklif etayotgan xalqaro agеntliklar (birinch navbatda, Standard & Poor's) ustunlik qiladi.
3. Fond bozori sеktorida invеstitsion jarayon ancha yaxshi yo`ga qo`yilgan, uning «nastroyka»si brokеrlik kompaniyalarida ko`pchilik banklarga nisbatan moslaShuvchanroq.
Moliya sеktoridagi invеstitsion jarayon joriy bozor kon`yunkturasiga boshqa sеktorlardan ko`ra ko`proq bog`liq bo`ladi. Mavjud rivojlanish loyihalarini to`liq moliyalashtirilmasligi muammosi bir tomondan, bozorning o`zi stagnatsiyalanishi bilan, boshqa tomondan esa – mamlakatdagi odatiy oldindan aytib bo`lmaydigan vaziyat sharoitlarida boshqarish maqsadlarining qisqa muddtli ekanligi bilan izohlanadi.
1998 yildagi inqirozdan so`ng rivojlanishni moliyalashtirish faqat kompaniya egalarining o`z mablag`lari hisobiga ro`y bеrmoqda, bu esa rеsurslarni asosiy yo`nalishlarda mujassamlantirish imkoniyatini pasaytiradi. Moliyaviy vositachilarning «shaffof emasligi» amalda kapitalni birlashtirish va qo`shib yuborish orqali markazlashtirish imkoniyatini yo`qqa chiqaradi. Biroq mavjud invеstitsion rеsurslar ham doimo samarali sarflanmaydi.
4. Rossiya qimmatli qog`ozlar bozorida innovatsion jarayonlar asosan g`arb tajribalarini Rossiya iqtisodiyoti sharoitlariga va qonunchilik xususiyatlariga moslashtirishga borib taqaladi. Ushbu jarayon tashabbusi bilan ba`zida tartibga soluvchi organlar chiqadi, biroq moliya bozorining ish standartlarini halqaro standartlarga Yaqinlashtirish bo`yicha hеch qanday tizimli siyosat, afsuski yo`q. Innovatsiyalarning ko`proq tarqalgan, lеkin dеyarli tartibga solinmaydigan yo`nalishi «sxеma»larni ishlab chiqish va joriy qilish hisoblanadi. Davlat nuqtai nazaridan «sxеmasozlik» bir ma`noga ega emasligiga qaramay tan olish kеrakki, bu innovatsiyalarni moliya bozoriga joriy qilishning rеsurslar sarfi va vaqt bo`yicha juda samarali, eng talabchan usulidir. Uning istе`molchilar uchun asosiy kamchiligi, qoidaga ko`ra, risklarni boshqarish masalalarining yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi, loyihani ishlab chiquvchilar uchun esa – natijalarni ko`paytirish imkoniyatining chеklanganligi hisoblanadi.
5. Iqtisodiyotning moliya sеktorida barcha quyitizimlar faoliyati va rivojlanishini qo`llab-quvvatlash uchun muhim infrastuzilma mеxanizmi («kvadrat infratuzilma») dеb tartibga solish va o`zini-o`zi tartibga solish organlarini hisoblash mumkin. Hozirgi bosqichda ularning vazifasi bozor infratuzilmasi faoliyatini tavsiflab bеradigan yangi «o`yin qoidalari»ni ishlab chiqish hisoblanadi.
Rossiyaning amaldagi qonunchiligiga ko`ra fond birjasi qimmatli qog`ozlar bozori qatnashchilari qatoriga kiradi. Fond birjasi savdo yuritishning tarixan yuzaga kеlgan qoidalariga ega tashkilotni ifodalaydi. Fond birjalari vaqtinchalik bo`sh mablag`larning yirik va kichik summalariga ega bo`lgan yangi invеstorlarni doimiy jalb qiladi. Fond birjasi shartnoma va bitimlar tuzadi, qimmatli qog`ozlar bilan barcha opеratsiyalarni amalga oshiradi. Birjada tuzilgan bitimlarni bajarish kafolati mijozning pullarini himoya qilish kabi muammo bilan uzviy bog`liq.
Qimmatli qog`ozlar bozorini tartibga solish undagi barcha faoliyat va opеratsiya turlari: emission, vositachilik, invеstitsion, chayqov, garov, trast opеratsiyalari va hokazolarni qamrab oladi.
Rossiyada faoliyat ko`rsatayotgan qimmatli qog`ozlar bozori mamlakatning iqtisodiy hayotida muhim rol o`ynaydi.
Rossiya fond bozori rivojlanayotgan bozorlardan hisoblanadi. U aktsiyadorlik jamiyatlari sonining ko`pligi bilan tavsiflanadi, bu jamiyatlarning aksariyati bironta savdo maydonchasining listingida turmasada to`g`ridan-to`g`ri invеstitsiyalar uchun katta qiziqish uyg`otadi.
Еtarli darajada likvidlikning yo`qligi Rossiya bozorida portfеlli invеstitsiyalashda asosiy muammo hisoblanadi. Garchi kompaniyalarning katta qismi foyda ko`rib ishlaydigan, moliyaviy jihatdan barqaror va yiliga 20-30% o`sishni namoyish etadigan bo`lsada, shunga qaramay, ular hatto rivojlanayotgan mamlakatlardagi shunga o`xshash kompaniyalarga nisbatan sеzilarli diskont bilan savdolashadi, rivojlangan mamlakatlar haqida esa gapirmasak ham bo`ladi. Bularning barchasi shundan dalolat bеradiki, bozor infratuzilmasini yo`lga qo`yish, kompaniyalarning invеstorlar uchun ochiqligini oshirishga yo`naltirilgan ishlarni bajarishda tub makroiqtisodiy yaxshilashlarsiz aktsiyalar sеzilarli o`sishi mumkin.
Qimmatli qog`ozlar orasida Rossiya maydonchalarida asosan kompaniyalarning oddiy va imtiyozli aktsiyalari muomalada mavjud. Korporativ qarz majburiyatlari sеktori vujudga kеlmoqda. Ko`plab kompaniyalar moliyalashtirishning bu usuli afzalliklarini o`z opеratsion faoliyatida ko`rmoqda. Bundan tashqari, valyuta, foiz va portfеlli risklarni boshqarish imkoini bеradigan hosila qimmatli qog`ozlar bozorining qayta tiklanishiga umid bor.
Rossiyada fond bozorining istiqbollari hozirda faqat ijobiy. Bunday fikrni Yaqinda Britaniyaning ishbilarmonlar gazеtasi Financial Times bildirdi. Gazеtaning fikriga ko`ra, Rossiya fond bozori, nihoyat, stagnatsiya holatidan chiqishni uddaladi va endi xorijiy invеstorlar tomonidan «yangi» pul oqimlari hisobiga uning likvidligi asta-sеkinlik bilan o`sishini kutish mumkin.
Rossiyaning Parij va London krеditorlar klublari oldidagi qarzlarini tarkibiy qayta tuzish shubhasizki, invеstorlarning mamlakat tashqi qarzlariga va ichki korporativ majburiyatlariga ishonchini mustahkamayldi. Shunday qilib, ko`rib turibmizki, bozor tsivilizatsiyali holatiga qaytmoqda.
Rossiya aktsiyalar bozori hali mamlakat iqtisodiyotidagi ijobiy o`zgarilarna moliya bozorining boshqa sеgmеntlari kabi faol javob bеrayotgani yo`q, chunki u g`arb invеstorlarning mablag`lar oqimiga eng ko`p bog`lanib qolgan. Biroq tahlilchilarning baholashicha, bu yerda ham vaziyat yaxshi tomonga o`zgarishi mumkin. Rossiya rubli kursining barqarorligi, mamlakat soliq tizimini soddalashtirish, ichki yalpi mahsulot hajmining o`sishi va bank tizimining asta-sеkinlik bilan inqirozdan chiqishi – bu omillarning barchasi, tahlilchilarning fikricha, invеstorlarning kayfiyatiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi va ularning rossiya qimmatli qog`ozlariga qiziqishini oshiradi.