1 bilet tarix

13- 

BILET

 

1. G’arbiy va Sharqiy Rim imperiyasi o’rtasidagi farqli hamda o’xshash 

jihatlarni taqqoslang. 

Impåriyaning  tàshkil  tîpishi.  Vizantiya  –  Rim  imperiyasi  vorisi  bo’lib, 

imperiyaning  sharqiy  hududlarida  vujudga  kelgani  uchun  u  Sharqiy 

Rimimperiyasi  deb  ham  ataladi.  Vizanti-  yaga  ham  Yevropa,  ham  Osiyo 

hududlari  kirganligi  bois  uni  G’arb  va  Sharq  orasidagi  mamlakat  deyish  ham 

mumkin.  Ma‘lumki,  Impåràtîr  Feîdosiy  ning  o’g’il  làri  395-yil-  da  Rim  im 

påriyasini  ikki  mustàqil  dàvlàtgà:  G’àrbiy  Rim  impåriyasi  –  pîytàõti  Rim  và 

Sharqiy Rim impåriyasi  (Vizàntiya) – pîytàõti Kînstàn tinîpîlgà bo’lib îlishàdi. 

Kîn stàntinîpîl shàhri o’rnidàgi yunonlarning Megara shahri koloniyasi Vizàntiy 

nîmi  dàn  ko’pinchà  Vizàntiya  dåb  ham  atashgan.  Vizàntiya  tàrkibigà  Bîlqîn 

yarimîrîli,  Kichik  Îsiyo,      Kàvkàz,  Suriya,  Fàlàstin,  Misr,  shuningdek,  Krit  va 

Kiðr  îrîllàri kirgàn. Sharqiy Rim imperiyasida yunon lar son jihatidan ko’p 

bo’lganidan  davrlar  o’tib,  yunon  tili  lotin  tilini  surib  chi-  qarib,  davlat  tiliga 

aylanadi. Sharqiy Rim imperiyasi aholi- sini yevropaliklar grek (yu non) lar 

deyishgan. Lekin imperiya fuqaro- lari o’zlarini rimliklar (yunoncha, romeylar), 

davlatlarini  esa  Rim  (Ro  mey)  imperiyasi  deb  hisoblash-  gan.  Ularni  Sharq 

---

 

 

xalqlari  ham  imliklar  deb  bilishgan.  Vizàntiyadà  qulchilik  sàql  ànib  qîlsà-dà, 

àhîlining kàttà qismini erkin dåhqînlàr tàshkil etis hi, sun‘iy sug’îrishgà àsîsl àn 

àn sårmàhsul zirîàtchilik- ning bo’lishi uning iqtis îdiy bàrqàrîrligini ta‘minlàgan. 

Shu  ning  uchun  impåriyadà  VI  àsr  dà  hàm  Kînstàntinîpîl,  Àlåksàndriya,  Ànti 

îõiya,  Edåssà  sha  har  làri  yirik  savdo  va  hunarmandchilik  markazlari  sifatida 

gullàb-yashnàgàn. Dunyoning turli mamlakatlari savdogarlari romeylar 

bozoriga shoshilganlar. Konstantinopol Osiyo va Yevropani bog’laydigan «Oltin 

ko’prik» hisoblangan. Vizantiya savdo- garlari G’arbiy Yevropa bozorlariga 

hasha matli kiyimlar-u  zeb-ziynatlar, ziravorlar va qimmatbaho matolar, qurol- 

olib  borishgan.  Vizantiya  oltin  puli  (numisma)  ko’p  asrlar 

davomida eng 

ishonchli xalqaro  pul hisoblangan.  Vasilevs  hokimiyati.  Vizantiya  imperiyasini 

vasilevs  (yunoncha, podsho) boshqargan. Vasilevsga ko’p sonli sud, harbiy va 

soliq muassasalari, davlat amal dorlari, shuning dek, maslahat organiga aylangan 

sinklit (lotincha, senat) bo’ysungan. Vizantiyada amaldor va senatorlar faqat 

zodagonlardan bo’lmagan. Iqtidorli va bilimli oddiy xalq farzandlari ham yuqori 

lavozimlarga erishishi mumkin edi. Ulardan hatto imperatorlar ham chiqqan. Bu 

holat  romeylarni umuman ajablantirmagan. Sababi, ular qadimgi 

rimliklar singari imperiyaning barcha fuqarolari tug’ilishi- dan teng huquqli, deb 

hisoblashgan. Vizantiya hayotida ellinizm. Viz a n t i y a h a y o t i d a k o ‘p n a r 

s a l a r an‘anaviy tusda qolgan. Vizantiyaliklar hayotida ellin madaniyati 

mustahkam o’rin olgan. Ippodromlarda xalq avvalgidek chavandozl ar, 

kur ashchilar, gimnastlar musobaqa- lari, mim lar (ak tyor lar) chiqishlarini 

tomosha qilganlar. Shahar aholisi ilgarigidek ma‘ muriyatdan maosh 

oladigan tabiblarda davolanishgan,  jamoa hammomlariga borib tu-rishgan. 

Eng muhimi, Vizantiya antik davr yunon ilmini saqlab qolgan. 

Boshlang’ich va o’rta maktab larning ko’pchiligi G’arbiy  Yevropadagi cherkov 

va monastir o’quv muassasalaridan  farqliroq, xususiy yoki davlatniki bo’lgan. 

Vizantiyaning oltin asri. Vizantiya imperiyasi o’z qudrati  cho’qqisiga Yustinian I 

imperatorligi  davri  (527–565)da  erishadi.  U  kambag’al  deh qon oilasida 

tug’ilgan. Amakisi Yustin oddiy askardan sarkarda darajasigacha ko’tarilib, 

impera  torlik  taxtini  egallaydi.  Yustin  jiyanini  saroyga  ya-  qinlashtirib,  uning 

yaxshi ta‘lim olishiga sharoit yaratadi. Amaki sining vafotidan so’ng Yustinian 

taxtga  o’tiradi.  Yangi  imperator  mamlakat  hayotini  islohotlar  orqa-  li  ancha 

yangil  aydi,   xalqaro  savdoni  jonlantirib,  davlat  

xazinasini   to’ldiribgina 

qolmasdan,  xalq   farovonligini   ham 

ta‘minlaydi.  Yustinian  I  siymosida 

harakatchanlik,   qat‘iyat 

bilan  bir   qatorda  siyosatdonlarga    xos  ikki 

yuzlamachilik,  mug’ombirlik, zolimlik xususiyatlari ham mujassamlashgan. 

Yustinianning  rafiqasi  malika  Feodora  ham  o’z  davrida  mashhur  bo’lgan. 

Yoshligida  Feodora  aktrisa  bo’lgan.  U  davrda  aktyorlik  e‘zozli  kasb 

hisoblanma-  sa-da,  Feodoraning  chiroyiga  mahliyo  bo’lgan  Yustinian  I  jamoat 

chilikning  salbiy  fikriga  qaramasdan  unga  uylangan  (Feodora  aqli, 

shuhratparastligi,  qo’rqmasligi  bilan  ajralib  turgan).  Yustinian  yurishlari. 

Yustinian I  ning maqsadi Rim imperiyasi ning   avvalgi hududlarini tiklash edi. 

U   534-yilda sarkarda Velisariyni Shi- moliy Afrikada joylashib davlat   tuzgan 

va  O’rta  dengizda  savdo  ke-  malarini  talash  bilan  shug’ullangan  vandallarga 

qarshi  yuboradi.  Yaxshi  qurollangan  vizantiyaliklar  qo’shini  vandallar  qi  rol 

ligini bo’ysundirib,  Shimoliy Afrikani Vizantiya viloyatiga aylantiradilar. 

---

 

 

Shundan so’ng Velisariy Italiyaga yo’l oladi. Vizantiya- liklar Sitsil iya orolini 

qiyinc  hiliksiz  qo’lga  kiritadilar.  Lekin 

Italiyada ular ostgotlarning qattiq 

arshiligiga uchr aydi.  Velisariyga qarshi kurashda ostgotlar qochoq qullarga 

ozodlik berib, ulardan foy da lanishgan. Vizantiyaliklar esa aksincha, qulchilikni 

tiklashgan,  har  qanday  aybi  uchun 

qulni  qattiq  jazolashgan.  Shunga  qar 

amasdan, vizanti- yaliklar Italiyan ing katta qismini bo’y sundirib, poytaxti 

Ravenna bo’lgan alohida noiblik tuzishadi. Italiyadagi urush so’ngida Yustinian I 

Ispaniyaga ham  qo’shin yu bo radi. Ispaniyada vestgotlar hukmronlik qilar 

edi. Vestgotlar qo’shinini qiyinchiliksiz yenggan Vizanti- ya janubiy viloyatlarni 

egallab,  Gibraltar  bo’g’ozi  ustidan  nazorat  o’rnatadi.  Vizàntiyada  feodal 

munosabatlarning  shakllanishi.  Vizàn-  tiyaga  VI  àsr  ning  o’rtàlàridàn  slàvyan 

qàbi  làlàri  kelib  o’rnasha  boshladi.  VII  àsrdà  Àràb  õàlifàligi  hujumlàri 

nàtijàsidà  vizantiyaliklar  Suriya  và  Misrni  hàm  boy  beradi.  Vizàntiya  qishlîq 

õo’jàligidà  erkin  dåhqînlàr  qàsh-  shîqlàshib,  qàràmlikkà  tushishi  dàvîm  etàdi. 

Qishlîqdà  mulkiy tàbàqàlànish jarayoni kuchàyib, yirik yår egàlàri – 

fåîdàllàr  hàmdà  yårsiz  dåhqînlàr  tîifàlàri  pàydî  bo’ladi.  X–XI  àsrlàrdà 

impåràtîrlàr àmàldîrlàr, ibîdàtõînàlàr va mînàstirlàrgà ko’plàb yår-mulklar in‘îm 

etàdilàr.  Ma‘lum vàqt o’tib Vizàntiyadà hàm fåîdàllàr qàl‘àlàr qu- 

rib,  hàrbiy  bo’  linmàlàr  tuzàdilàr.  Fåîdàllàr  hîkimiyatining  ku  chàyishi  và 

màrkàziy    hîkimiyatning    zàiflàshishi    IX–XI       asr 

larda  yer  egaligi 

munîsàbàtlàrining uzil-kåsil o’rnàtili- shigà îlib kålàdi.