1-bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi
Partiyaning optimal miqdorini dastlabki hisobini quyidagilar asosida
Yüklə 42,28 Kb.
|
1 2
1-bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi|
Partiyaning optimal miqdorini dastlabki hisobini quyidagilar asosida amalga oshirish mumkin: - bir birlik mahsulot eng past tannarxini aniqlash maqsadida partiyalarning har xil miqdori buyicha mahsulot birligi tannarxini kalkulyasiya qilish tahlili; - ishlab chiqarilgan tovarlarni partiyalarini saqlash buyicha ularni ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatan tahlili; - partiyani optimal miqdorini hisobi (POM), quyidagi formula buyicha amalga oshiriladi 2 X u T y POM = 2 -------------- X s bunda: T
– yillik talab X u – buzish va urnatish sarfi X s - saqlash sarfi. Tovarlar partiyasi tannarxining kalkulyasiyasida xarajatlarni tahlil qilishning keyingi bosqichi bulib, har bir tovar partiyasining tannarxini urganish hisoblanadi. Bu alohida xarajat turlari: urnatish, stanoklarni ishga tushirish va zahiralarni harakati buyicha zahiralar darajasini saqlanishini rejalashtirish maqsadida amalga oshiriladi, shuningdek har bir tovar partiyasi rentabilligining darajasini saqlash uchun ham qo’llaniladi. Shartnoma tannarxini kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili. Har bir shartnoma mahsulotning alohida birligini kalkulyasiya qilinishini anglatadi, shuning uchun har bir shartnoma buyicha xarajatlar buxgalteriya bosh kitobida alohida schyotda yig’iladi. Shu tufayli xarajatlar quyidagi modda turlari buyicha yig’iladi. 1. Asosiy materiallar. 2. Ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi. 3. Ishlab chiqarish qurilmalari uchun sarflar. 4. Sub kontrakt (subshartnoma) buyicha sarflar. 5. Egri xarajatlar. Kontraktga kiruvchi materiallar uz ichiga mahsus sotib olingan materiallarni olibgina qolmay, pudratchi omboridagi mahsulotni ham uz ichiga oladi. Material xarajatlarini tahlil qilishda qurilish maydonchasidan omborga ortiqcha materiallarning kelib tushishi va qaytarilishini hisobga olish qiyinligini inobatga olish kerak. Mahsulotlar sarflanishi hisobi tug’riligini va urnatilgan sarf normasini batafsil sinchiklab tekshirish zarur. Shartnomaga kiruvchi mehnat uchun sarflar, reja va xujjatlar tuzish bilan bog’liq ofis ishini, bevosita zavoddagi ishlab chiqarish operasiyalarini va qurilish maydonchasidagi ishlarni uz ichiga oladi. Qurilish joyidagi barcha ishlarga shartnoma buyicha tug’ri mehnat sifatida qaraladi. Har xil maydonchalardagi quruvchilarning ish vaqtlari mahsus ish vaqtining hisobi tabellarida olib boriladi. Bunday mehnat bilan bohliq barcha xarajatlar shartnoma hisobiga yoziladi. Materiallar va mehnatdan tashqari shartnoma buyicha tug’ri xarajatlar ham mavjud. Ularga subshartnoma buyicha ishlar va ishlab chiqarish qurilmalari uchun sarflar kiradi. Ishlab chiqarish qurilmalari va jihozlari uchun xarajatlar maxsus ushbu shartnoma uchun qilingan bulishi mumkin yoki ijarachi foydalanishi uchun berilgan bulishi mumkin. Agar ishlab chiqarish qurilmalari va jihozlar ushbu shartnoma uchun maxsus sotib olingan bulsa, unda sotib olingan jihozlarning tannarxi butunlay shartnoma hisobiga utadi. Agar ishlab chiqarish qurilmalari va jihozlar boshqa shartnomalarga berilsa, unda ularning hisobdan chiqarilgan qiymati dastlabki shartnomada qoladi, qolgan summa esa yangi shartnomaga utadi. Ishlab chiqarish qurilmalari ma’lum bir shartnoma buyicha foydalanish uchun ijaraga olingan bulishi mumkin. Ushbu holatda kompaniya bu ishlab chiqarish qurilmalariga egalik qilaolmasligi uchun ijara summasi shartnoma hisobiga kuchiriladi. Yirik shartnoma yoki ma’lum bir ish turi buyicha mutaxassis faoliyati bilan bog’liq shartnoma bulsa korxona subpudratchilarni jalb qilishi mumkin. Subpudratchining hamma bajargan ishining tannarxi shartnomaning tug’ri xarajati sifatida qaralib shartnoma hisobiga olib boriladi. Ko’plab pudratchilar uz xarajatlarini alohida shartnomalar buyicha taqsimlamaydilar, chunki ular odatda tug’ri xarajatlarga nisbatan muhim hisoblanmaydi. Lekin, alohida hollarda shartnoma buyicha egri xarajatlar alohida shartnomalar urtasida korxona uchun belgilangan usul buyicha taqsimlanishi mumkin. Har bir shartnomaning qiymati ijrochi va mijoz urtasida kelishib olinadi va u shartnoma qiymati hisoblanadi. Agar shartnomalar yirik buladigan bulsa, pudratchi mijozdan bajargan ish hajmi va shartnoma qiymatiga mos ravishda oraliq tulovlarni olishi mumkin. Ushbu hollarda shartnomaning bajarilgan ishi buyicha buyurtmachining eksperti xulosa beradi, unda shartnomaning jami qiymatidan bir qismi aniqlanadi va u ijrochiga bajargan ish hajmiga muvofiq ravishda tulanishi mumkin. Ijrochi uz navbatida buyurtmachiga oraliq tulov summasi uchun schet faktura beradi. Shartnomaning bajarilish davrida ijrochi odatda ekspert xulosasida kursatilgan qiymatning bir qismini oladi. Buyurtmachi ishlab qoladigan qolgan summa ijrochiga shartnomani bajarilishi bilan va deffektlarni tuzatishi bilan (agar ular bulsa) tulab beradi. Tannarxni jarayonli kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili va baholanishi. Ishlab chiqarish xarajatlarning jarayonli kalkulyasiyasi bu sanoatda ommabop mahsulot ishlab chiqaruvchi, lekin jarayon doimo takrorlanadigan operasiyalarga bulingan, ya’ni uzoq vaqt davomida ommabop mahsulot bir nechta qayta ishlaщ bosqichidan utadigan ishlab chiqarishda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hisoblash metodi. Ularga ximik, neftni qayta ishlash, tekstil, lak-buyoq, tegirmon, rezina texnik metallurgiya, shisha, tog’, sement sanoati korxonalari kiradi. Jarayonli metod nosanoat sohasida ham qullaniladi, masalan, pochta xatlarini saralashda, uz-uziga xizmat qilish kafelarida va boshqalar. Jarayonli metodda mahsulot bir jarayondan boshqa jarayonga tuliq tayyor bulmaguncha utaveradi. Tayyorlash jarayoni bilan birgalikda ishlab chiqarish xarajatlarini yig’ilishi jarayoni ham olib boriladi. Har bir texnologik jarayon uchun tug’ri va egri xarajatlar aniqlanishi zarur. Xarajatlar xuddi kalkulyasiyaning namunaviy metodidagiday aniqlanadi. Hamma material xom ashyo mehnat haqqi uchun tug’ri xarajatlar, shunigdek, ishlab chiqarishning qushimcha xarajatlar hisobga olinadi. Namunaviy metodda egri hisoblangan xarajatlarni katta qismi jarayonli metodda tug’ri xarajat hisoblanadi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonini nazorati uchun sarflar, jarayondagi uskunalar amortizasiyasi va boshqalar. Jarayonli metodning namunaviydan farqi xarajatlar hisobi obyektining tanlanishidadir. Birlik mahsulotning tannarxini aniqlanishi ikkala metodda ham hisoblash yuli bilan aniqlanadi, ya’ni ishlab chiqarishni jami tannarxini ushbu davrda ishlab chiqarilgan mag’sulotlar soniga bulish yuli bilan asosiy farq maxrajning kattaligida. Namunaviy metodda u kichik (masalan, bitta qadaqlovchi mashina), jarayonli metodda esa katta (masalan, ming metr, birlik, kub, galon va h.k.). Tannarxni normativ kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili va baholanishi. Tannarxni normativ kalkulyasiya qilishda xarajatlarni tahlil qila turib normativ xarajat va daromadni haqiqiy natija bilan solishtiriladi. Bu korxona faoliyati samaradorligini oshishi va ularning sabablarini aniqlash uchun ishlatiladigan aniqlash maqsudida amalga oshiriladi. Xarajatlarni shakllanish asosini tanlanishiga bog’liq holda normativlar quyidagicha farqlanadi: asosiy normativ; ideal normativ (eng yuksak); erishiladigan normativ; joriy normativ. Asosiy normativ – uzoq muddatda ishlatish uchun urnatilgan normativ bo’lib, bu asosida joriy normativlar ishlab chiqish mumkindir. Ideal normativ – bu uskunalarni turib qolishini, yuqotishlar, oddiy zararlarni kompensasiyasiz qulay sharoitlarda erishish mumkin bulgan normativ. U yana potensial normativ ham deyiladi. Erishiladigan normativ – bu shunday normativki , agar ishning normativ birligi samarali bajarilsa, uskuna va materiallar kerakli joyida ishlatilsa, unga erishish mumkin. Joriy normativ – bu va qisqa vaqt davrida foydalanish uchun urnatilgan va joriy sharoitga aloqasi bulgan normativdir. Xarajatlarning normativ kursatkichlaridan foydalanib normativ tannarx kartochkasi tuziladi va mahsulot borligining normativ tannarxi haqida ma’lumotlarga ega bo’ladi. Xarajatlarni tahlil qilishda mahsulot tannarxining normativ kursatkichlari haqiqiy xarajatlar bilan solishtirish uchun asos bulib hisoblanadi va ular yordamida yo’l qo’yilgan farqlari va ularning kelib chiqish sabablari aniqlanadi. Haqiqiy xarajatlar farqi ularning turlari, mahsulot birligi va xarajatlar umumiy summasining chetlanishini aniqlanishi buyicha hisobga olib boriladi. Tannarxning normativ kalkulyasiyasi buyicha xarajatlar tahlili quyidagi kursatkichlar asosida amalga oshiriladi: norma-soat, ishlab chiqarsh hajmi koeffisiyenti, ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffisiyenti, ishlab chiqarish quvvati samaradorligi (unumdorligi) koeffisiyenti. Norma-soat – bu normativ unumdorligi bilan bir soatda bajarilishi kerak bulgan ish hajmi, masalan, bir soatda mahsulot ishlab chiqarsh 20 ta mahsulotni tashkil qilsa, unda 100 dona mahsulotni ishlab chiqarish normativi buyicha 5 soat bulishi kerak va ularni ishlab chiqarish uchun sarflangan haqiqiy vaqtdan qat’iy nazar shu 5 soatning normativ qiymati buyicha baholanadi. Ishlab chiqarish hajmi koeffisiyenti (Ki/ch.h) ishlab chiqarishni haqiqiy hajmini (norma-soatda urgangan) rejada kursatilganligi nisbati orqali aniqlanadi va foizlarda ifodalaniladi: I/Ch.H
.100 K
ch.h = --------------------- I/Ch.H reja Bu yerda: I/Ch.H xaq - mahsulot ishlab chiqarishga haqiqatda sarflangan vaqt; I/Ch.H reja-vaqt sarfining rejaviy hajmi. Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffisiyenti (K i / ch .quv.foy) rejada kursatilgan ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish darajasini xarakterlaydi. U haqiqatda ishlangan vaqtni (norma-soatda) rejadagiga nisbati orqali hisoblanadi: I sh .Vaqt.xaq.100 K i/ch .quv.foy.= ----------------------- I/Ch.H reja Bunda: I sh Vaqt xaq – Ishlab chiqarish quvvatida haqiqatda ishlangan ish vaqti (norma-soatda). Haqiqatdagi ish vaqtidan foydalanish samaradorligi koeffisiyenti (Kxaq ishlat ish vaq) haqiqatda ishlangan vaqtni (I/Ch,H xaq ) ishlab chiqarish quvvatida haqiqatda ishlangan ish vaqtiga nisbati (I sh Vaqt xaq ) formulasi bilan aniqlanadi: I/Ch.H haq . 100 Kxaq.ishlat. ish vaqt = -------------------------- I sh Vaqt xaq Mahsulot tannarxini normativ kalkulyasiyasi qullaniladigan ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilishda frqlashlar usulidan foydalanish kerak. Normativ xarajatlardan farqi kuzda tutilgan normativ xarajatlar asosida orasidagi farq. Bu metoddan foydalanib foydalanilgan materiallar miqdori (fizik hajmi) va material xarajatlar summasiga narxning uzgarishi ta’sirini aniqlash lozim. Narxning uzgarishini material xarajatlar summasiga ta’sirini aniqlash fizik va normativ narxlar orasidagi haqiqatda sarflangan materiallar miqdoriga kupaytirish kerak: D MX n =(N x -N nor ).SMM x Bunda: DMX n – material xarajatlari summasini material narxning uzgarishi hisobiga chetlanishi; N x - sarflangan materiallarning haqiqiy, narxi; N nor – sarflangan materiallarning normativ narxi; SMM x – haqiqatda sarflangan materiallar miqdori. Xarajatlar summasiga sarflangan materiallar miqdorini uzgarishi hisobiga chetlanishlar ta’sirini aniqlash uchun material xarajatning haqiqiy miqdori va normativ buyicha material xarajatlar,miqdori orasidagi farqni materiallarning normativ qiymatiga kupaytirish kerak: D MX miq = (SMM x – SMM n ) .MN nor Bunda: DMX miq – material xarajatlari summasini sarflangan materaillar miqdorini uzgarish hisobiga chetlanishi; SMM x – haqiqatda sarflangan materaillar miqdori; SMM n – normativ buyicha sarflangan materaillar miqdori; MN nor – sarflangan materaillarning normativ qiymati. Mehnat haqi xarajatlari mehnat qiymati va foydalanilgan mehnat qiymati va foydalanilgan mehnat miqdorini hisobga olgan holda aniqlanadi. Shunga bog’liq holda tahlil mobaynida ikkita omil ta’sirini hisobga olish zarur: mehnat haqi urtacha stavkasining uzgarishi; ishlangan vaqtning chetlanishi. Mehnat haqi stavkasining urtacha uzgarishi ta’sirini aniqlash uchun mehnat haqining haqiqatdagi normativ stavkalar urtasidagi farqni haqiqatda ishlangan vaqtga (agar soatbay mehnat haqi bulsa) yoki ishlab chiqarilgan mahsulot soniga (agar mehnatga ishbay asosida haq tulash) kupaytiriladi. Uning formulasi: DMHCh m.h.u. = (MH ur.haq – MH ur.nor ).Vaqt ishlan haq. Bunda – DMHCh m.h.u – mehnat haqi buyicha urtacha stavkaning uzgarishi natijasida mehnat haqini chetlanishi; MH ur. haq - mehnat haqi buyicha urtacha haqiqiy stavkasi; MH ur. nor – mehnat haqining urtacha normativ stavkasi; Vaqt.ishlan haq - haqiqatda ishlangan vaqt (norma-soatda) yoki ishlab chiqarilgan mahsulot soni. Mehnat unumdorligining ta’siri, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlangan vaqtni uzgarishi haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot uchun ketgan haqiqiy (soatda) vaqt va normativ (soatda) vaqt orasidagi farqni ish haqini normativ soatboy stavkasiga (urtacha) kupaytiriladi: DIX i. vaqt = (Vaqt a ishlan haq –Vaqt.ishlan nor ).Ish.haq nor.ur. Bunda: IX i.vaqt – ishlangan vaqtni uzgarishi natijasida xarajatlarni chetlanishi; Vaqt.ishlan haq – haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot uchun sarflangan haqiqatda ishlangan vaqt (soatda); Vaqt.ishlan nor –haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot uchun sarflangan normativ vaqt (soatda); Ish.haq nor.ur ish haqining normativ soatboy stavkasi. Keyinchalik haqiqiy xarajatlarni normativdan (rejadan) chetlanish sabablarini aniqlash zarur. Chetlanishlar hisobi – bu faqatgina birinchi qadam. Rahbariyatga rejalashtirish buyicha qaror qabul qilish va xarajatlar samaradorligini nazoratini amalga oshirish uchun ahborot lozim. Chetlanish mavjudligini bilish kamlik qiladi, uning sabablarini aniqlash zarur. Sabablari quyidagilar bulish mumkin: yomon moliyaviy rejalashtirish; yomon ulchash yoki notug’ri hisob; tasodifiy omillar; Materiallar qiymati buyicha chetlanish quyidagilar natijasida bulishi mumkin: har xil ta’minot manbai; narxning umumiy oshishi; har xil nav materiallarni almashtirish; katta partiyadagi tovar sotishdagi chegirmalarning uzgarishi. mahsulotlardan foydalanish buyicha chetlanishlar quyidagilar natijasida bulishi mumkin; mahsulot dizaynining uzgarishi yuqori yoki kam materiallar sarfi; har xil sortli materiallarning almashtirilishi; mehnat haqi buyicha chetlanishlar quyidagilar hisobiga buladi; mamlakat miqyosida xukumatning ishchi va xizmatchilarga mehnat haqini oshirish buyicha qarori; rejada nazarda tutilmagan ish vaqtidan tashqari bajarilgan ishga va mukofat tulovlari; har xil murakkab darajali ishning almashtirilishi. Mehnat unumdorligi buyicha chetlanishlar quyidagilar natijasida sodir buladi: ish sharoitlarini takomillashtirilishi; o’qitish effektining natijalari; moddiy rag’batlantirish tizimi joriy qilinishi yoki xodimlarni uqitish; har xil murakkab darajali ishning almashtirilishi. Tahlil qilayotganda bu chetlanishlarni maqsadga muvofiqligini urganib chiqish lozim. Ularning sabablarini aniqlash zarur, korxonaning moliyaviy natijasi va jami xarajat summasiga ularning ta’sirini aniqlash kerak maqsadga muvofiq. 2-Bob. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tahlili 2.1.Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibiy tahlili Mamlakatimiz ishlab chikaruvchilari raqobatbardoshligini oshirish, mahsulotlarini ichki va tashqi bozorda Sotish xajmini kengaytirish, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 28 noyabrdagi PF-4058-sn farmoni bilan tasdiqlangan Iqtisodiyotning real sektori bazaviy tarmoqlari korxonalarini qo’llab-quvvatlash, ularning barqaror ishlashini ta’minlash va eksport saloxiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturiga va Vazirlar maxkamasining 26-sonli K,aroriga muvofiq yirik sanoat korxonalari, xo’jalik birlashmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligi bilan birgalikda tanqidiy tahlil asosida texnologiya jarayonlarini xamda xom ashyo, materiallar va energiya resurslari sarfi normalarini maqbullashtirish, quvvatlardan foydalanish darajasini kupaytirish va Mehnat unumdorligini oshirish, foydalanish va qo’shimcha sarf xarajatlarni qisqartirish, xarid kilinadigan xom ashyo materiallar va butlovchi buyumlar qiymatini pasaytirish, xodimlar xisobini maqbullashtirish xisobiga sanoat mahsulotlari tannarxini kamaytirishga yo’naltirilgan kompleks chora tadbirlar ishlab chikildi xamda xo’jalik birlashmalari va yirik sanoat korxonalarida ishlab chiqarish tannarxini qisqartirishning yig’ma parametrlari tasdiqlandi. Mazkur tasdiqlangan yig’ma parametrlarga muvofiq ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish darajasi respublika bo’yicha o’rtacha 20,6% kilib belgilandi. Quyida «URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasi tomonidan sotilgan mahsulot tannarxining 2011-2012 yillar davomida o’zgarish tendensiyasini ko’rib chiqamiz. 2.1.1.-jadval «URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasi tomonidan 2011-2012 yillarda sotilgan mahsulot tannarxining tarkibiy tahlili (ming so’mda) № Xarajat elementlari 2011 yil 2012 yil Xarajat % da Xarajat % da 1 Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari 5419302,57 69 4247754,84 70 2 Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga xak to’lash xarajatlari 1256649,87 16 940574,286 15,5 3 Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar 282746,221 3,6 212387,742 3,5 4 Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amartizasiyasi 785406,17 10 546139,908 9 5 Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar 109956,864 1,4 121364,424 2 JAMI 7854061,7 100 6068221,2 100 Manba: “ URG-ANTEP-YASHAM ” qo’shma korxonasining 2011-2012 yillar uchun tuzilgan statistik xisoboti ma’lumotlari 2.1.1-jadvalda «URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasi tomonidan sotilgan mahsulot tannarxining 2011-2012 yillar davomida o’zgarish tendensiyasini ko’rishimiz mumkin. Qo’shma korxonada yillar davomida mahsulot ishlab chiqarish va Sotish xajmi kamayib borgan, ya’ni bu 2011 yilda 7854061,7 ming so’m bo’lsa, 2012 yilga kelib bu mikdor 6068221,2 ming so’mni tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan 77,3 % ga kamaygan. Shunga mos ravishda ishlab chiqarishda sarflangan moddiy xarajatlar 2011 yilda 5419302,57 ming so’m bo’lsa, bu mikdor 2012 yilga kelib 4247754,84 ming so’mga aylangan. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga xak to’lash xarajatlari 2011 yilda 1256649,87 ming so’m bo’lsa, bu mikdor 2012 yilga kelib 940574,286 ming so’mga aylangan. Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta ajratmalari 2011 yilda 282746,221 ming so’m bo’lsa, bu mikdor 2012 yilga kelib 212387,742 ming so’mga aylangan. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar 2011 yilda 785406,17 ming so’m bo’lsa, bu mikdor 2012 yilga kelib 546139,908 ming so’mga aylangan. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar 2011 yilda 109956,864ming so’m bo’lsa, bu mikdor 2012 yilga kelib 121364,424 ming so’mga aylangan. Bundan ko’rinadiki qo’shma korxonada mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot xajmi kamayishi xisobiga kamaygan. Umuman olganda bu ko’rsatkichlarning xar biri shu yillar davomida kamayish tendensiyasiga ega. Faqatgina amartizasiya xarajatlari to’g’ri chizikli usulda xisobga olib borilganligi uchun uncha katta o’zgarish bo’lmagan. Bunda 2012 yil asosiy vositalarni kayta baholash xamda yangi ishlab chiqarish uchun asosiy vositalar olinganligi xisobiga shu yilda unga nisbatan xisoblangan amartizasiya summasi xam oshishi kuzatilgan. Mahsulot ishlab chiqarish xajmi ma’lumotlardan ko’rinadiki 2011 yilda oldingi yilga nisbatan mahsulot ishlab chiqarish xamda Sotish xajmi ko’proq oshgan bo’lsa, 2012 yilda o’tgan yilga nisbatan mahsulot Sotish xajmi pasayib borganligini ko’rishimiz mumkin. Demak, shuni aytish mumkinki “URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasida 2011 yilda mahsulot ishlab chikarish xamda Sotish belgilangan tartibda olib borilib, mahsulot Sotish xajmini oshirishga erishilgan. Buni ijobiy baholashimiz mumkin. Chunki, mahsulot ishlab chiqarish va Sotish xajmining oshishi, mahsulot tannarxini oshirish xisobiga emas balki, mahsulot tannarxini kamaytirib, uning sonini oshirishga erishilgan. Buning natijasida korxonada ushbu davrda korxona faoliyati samaradorligi oshgan, mehnat unumdorligi oshgan va asosiy vositalar yanada yangilangan. Korxonaning bunda faoliyatini ijobiy faoliyat yuritilayotgan deb baho berishimiz mumkin. 2.1.1-diagramma Sotilgan mahsulot tannarxining xarajat elementlari ulushlari bo’yicha o’zgarishi tendensiyasi (foizda) 2011 yil 20012 yil Manba: “ URG-ANTEP-YASHAM ” qo’shma korxonasining 2011-2012 yillar uchun tuzilgan
ulushlari tendensiyasini ko’rishimiz mumkin. Bunga ko’ra mahsulot tannarxidagi moddiy xarajatlarning ulushi 2012 yilda 2011 yilga nisbatan ko’payib borgan, ya’ni 2011 yilda 69 foizdan 2012 yilgacha 70 foizga oshgan. Mehnatga xak to’lash xarajatlari ulushi esa ushbu yillar oraligida o’zgarib borgan, ya’ni 2011 yilda 16 % ni tashkil etsa, 2012 yilda 15,5 % ga kamaygan, ya’ni 0,5 % ga kamaygan. Bundan biz ushbu korxonada Mehnat unumdorligi oshgan deb xulosaga kelishimiz mumkin. Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalarning mahsulot tannarxidagi ulushi ushbu davlar oralig’ida 0,1 % ga kamayishi kuzatilgan. Amartizasiya xarajatlarining mahsulot tannarxidagi ulushi ham 1,0 % ga kamayishi kuzatilgan. Bu esa korxonada asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarda samarali foydalanilayotganligini xamda ularninng rentabelligi yuqori ekanligini bildiradi. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar mahsulot tannarxidagi ulushi esa 2011 yilda 1,4 % bo’lib, bu ko’rsatkich 2012 yilda 2,0 % ni tashkil etib, 0,6 % ga kamaygan. Bu natijani salbiy deb bulmaydi. Umuman aytganda korxonada ishlab chiqarish samaradorligi oxirgi yillarda ancha oshgan, korxona barcha aktivlari rentabelligini oshirishga erishgan. Ya’ni 20012 yilda mahsulot tannarxi va uning tarkibi o’tgan yilga nisbatan kamaygan bo’lsada, biroq uning sof foydasi o’tgan yilga nisbatan ( 2011yilda- 42379,3 ming so’m; 2012 yilda - 46422,9 ming so’m ) 109,5% ga oshgan bo’lib, ijobiy rentabellikka erishgan. Bu ayni paytda iqtisodiyotni modernizasiyalash va diversifikasiyalash sharoitida o’zining samarali ta’sirini ko’rsatadi degan xulosaga kelishimiz mumkin. -46- 2.1.1-chizama Mahsulot ishlab chiqarish va Sotish xarajatlariga ta’sir etuvchi omillar 2 Birinchi gurux omillari. Mahsulot ulchami, mikdori - bir birlik ishlab chikariladigan mahsulot mikdori qancha katta bo’lsa, unga ketadigan xarajatlar xam shuncha kup bo’ladi. Mahsulot sifati - mahsulot sifatini qancha yaxshilab borgan sari, unga sarflanadigan xarajatlar xam shunga nisbatan oshadi va aksincha sifati past mahsulotga xarajatlar xam kam sarflanadi. Mahsulot ishlab chiqarish murakkabligi - maxgsulot ishlab chiqarish qancha 2
Ta’sir etuvchi omillar Birinchi gurux Ikkinchi gurux xarajatlari xarajatlari 1. Mahsulot ulchami, mikdori 1. Resurslar qiymati 2. Mahsulot sifati 2. Ishlab chiqarish xajmi 3. Mahsulot ishlab chiqarish murakkabligi 3. Samaradorlik 4. Texnologiya 5. Joylashgan joyi 6. Sotish xarajatlari 7. Boshqa omillar -47- murakkab bo’lsa, unga shuncha mehnat sarfi va boshqa xarajatlar ko’p bo’ladi va mahsulot tannarxini oshiradi. Mahsulot ishlab chiqarish qancha oson bo’lsa, mos ravishda ishlab chiqarish tannarxi xam pastrok bo’ladi. Ikkinchi gurux omillari. Resurslar qiymati - resurslar qiymati ya’ni bir birlik mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan moddiy xarajatlar qancha kimmat bo’lsa, mos ravishda mahsulot tannarxi xam oshadi. Va aksincha resurslar qiymati qancha arzon bo’lsa, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shuncha past bo’ladi. Ishlab chiqarish xajmi - qancha kup mahsulot ishlab chikariladigan bo’lsa, bir birlik mahsulot tannarxi shuncha past bo’ladi va aksincha qancha kam mahsulot ishlab chikarilsa, mahsulot tannarxi oshadi. Samaradorlik - korxona qancha samaradorlikka erishsa, bunda mahsulot ishalab chiqarish tannarxi xam shuncha past bo’ladi va aksincha samaradorlik past joyda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shuncha yukori bo’ladi. Texnologiya - korxona faoliyatida texnologiyalar qanchalik zamonaviy, yangi bo’lsa, mahsulot unumdoriligiga erishilib, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shuncha kamayadi. Texnologiya, asbob-uskunalar yaxshi bulmagan ishlab chiqarish jarayonida, samaradorlik past bo’lib, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi oshadi. Joylashgan joyi - korxonaga moddiy va mehnat resurslari sotib olish bozori xamda ishlab chikargan mahsulotini Sotish bozori qancha yakin bo’lsa, mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari transport xarajatlari evaziga kamayib, mahsulot tannarxi shuncha kamayib, sotish bahosi xam shuncha arzon bo’ladi. Korxona bunday bozorlardan qanchalik uzoq bo’lsa, mahsulot tannarxi shuncha oshadi. Sotish xarajatlari - sotish xarajatlari mahsulot sotish bilan bog’liq barcha xarajatlar bo’lib, bu xarajatlar qancha kup bo’lsa, bu mahsulot sotish bahosini oshirishga sabab bo’ladi. Mahsulot tannarxi korxona moliya xo’jalik faoliyatini xamma tomonlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlardir. Shu tufayli ishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri xisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyasiya kilish xamda tahlil kilish muxim ahamiyat -48- kasb etadi. Bunda korxonada ishlab chikriladigan mahsulotning bir so’mlik qiymatiga qancha xarajat to’g’ri kelishini aniqlash muximdir. Bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar tahlili. Mahsulot tannarxini ifodalovchi ko’rsatkichlardan eng muximi bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatdir. Bu ko’rsatkich tiyin xisobida quyidagicha aniklanadi: Bir so’mlik tovar Ishlab chiqarish tannarxi mahsuloti uchun = ----------------------------------------------------- qilingan xarajat (tiyin) Tovar mahsulotini ulgurji bahosi. Bu ko’rsatkich orqali qilingan xarajatlarning samaradorligini aniqlash mumkin. Tahlil etishda bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar dinamikasi o’zgarishi aniklanadi. 2.1.2-jadval “URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasida 2011-2012 yillarda bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar tahlili Ko’rsatkichlar 2011 yil 2012 yil 1 2 3 1. Mahsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxi, ming so’mda 7854061,7 6068221,2 2. Tovar mahsulotining solishtirma ulgurji bahosi, ming so’mda 9429824,8 7155055,1 3. Mahsulot sotishdan olingan sof foyda, ming so’mda 42379,3 46422,9 4. Bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan xarajatlar, tiyin xisobida 83,3 84,8 Manba: “ URG-ANTEP-YASHAM ” qo’shma korxonasining 2011-2012 yillar uchun tuzilgan moliyaviy xisoboti ma’lumotlari -49- 2.1.2- jadval ma’lumotlaridan “URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasining 2011-2012 yillarda bir so’mlik mahsuloti uchun qancha xarajat qilinganini ko’rishimiz mumkin. Bunga ko’ra korxonada 2012 yilda 2011 yilga nisbatan mahsulot sotishdan foyda oshgan, lekin shu yillarda ishlab chiqilgan mahsulotlarning bir so’mlik qismiga sarflangan xarajatlar sezilarli darajada oshgan. Ya’ni bu mikdor 2011 yilda 83,3 tiyin bo’lsa, 2012 yilda esa 84,8 tiyinga oshgan. Bu mikdorning oshishiga asosiy sabab korxonada 2012 yilda mahsulot tannarxini ortishi emas balki, mahsulot sotish bahosining pasayishi xisobiga amalga oshgan. Umuman olganda korxonaning yil oxirida foyda bilan chiqqanligini hisobga olsak, bu xolatni salbiy baholab bo’lmaydi. Ma’lumki, korxona erishadigan foyda mikdorining oshishi xarajatlarning qisqarishi va sotish xajmini oshishi bilan bevosita bog’liqdir. Ularni o’zaro quyidagicha taqqoslash mumkin. 2.1.2-chizma Foyda va xarajat o’rtasidagi bog’liqlik Demak bir xil mikdordagi foydaga sotish (ishlab chiqarish) xajmini 33 foizga oshirib ham yoki xarajatlarni 5,9 foizga kamaytirish xisobiga xam erishish mumkin ekan. Sotish xajmini oshirish uchun ishlab chiqarishni qo’shimcha moliyalashtirish Boshlantich xolat Xarajatlar 5.9% ga kiskartirildi Rentabellik oshishidan Sotish oshishi /
s foyda 15 % foyda 200 20 % foyda 85% xarajatlar 800 80% xarajatlar 1133 85% xarajatlar -50- lozim bo’ladi. Bu esa bevosita qo’shimcha xarajatlar bilan bog’liq (masalan, bank kreditlaridan foydalanish). Qo’shimcha mikdordagi mahsulot ishlab chiqarish chegaralangan talab sharoitida qiyinchiliklarni yuzaga chikaradi, xamda realizasiyada qo’shimcha chikimlarni olib keladi. Mahsulot birligini chiqarishda xarajatlarni qisqartirish raqobat oldiga muxim ustunlik - pastroq narx ko’llash imkoniyatini beradi. 2.2. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi shakllanishining korxona foydasiga ta’sirining tahlili. Sanoat korxonalarda moliyaviy menejerlar xarajatlarni, jumladan mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini Boshqarishda quyidagilarga amal kilish muxim ahamiyat kasb etadi: - korxona moliyaviy resurslarining kayerga, kachon va qancha mikdorda xarajat kilishni bilish; - kayerga, nima uchun va qancha mikdorda kerakli qo’shimcha moliyaviy resurslar mikdorini prognoz silish; - moliyaviy resurslarning yukori darajali samaradorligi ta’minlashni bilish. Moliyaviy menejerlarning asosiy maqsadi korxonaning samaradorligini oshirish xamda korxona foydasini maksimallashtirish bo’yicha turli chora tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. Shuning uchun moliyaviy menejerlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri yo’naltirish maqsadida korxona moliyaviy resurslaridan tejamkorlik bilan foydalanish va ular samaradorligini maksimallashtirishni bilishi lozim yuuladi. Buning natijasida korxonalar quyidagi afzalliklarga erishadi: - Kam xarajat kilinadi va bu bilan mahsulot narxi pasaytirib raqobat bardosh mahsulot ishlab chiqarishini ta’minlaydi; - Aloxida kurinishdagi mahsulotlar tannarxi va ularning bozordagi Boshqa ishlab chikaruvchilar mahsulotlari bilan kiyosiy holati bo’yicha anik va sifatli ma’lumotlarning mavjudligi; - Tannarx pasayganligi xisobiga bozorda egiluvchan baho shakllanishidan -51- foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi; - Korxona byudjeti to’zilishi uchun obyektiv ma’lumotlarga ega bo’ladi; - Asoslangan va samarali Boshqaruv karorlarini kabul kilish.. Bugungi kunda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib borish va unga ta’sir etuvchi omillarni tahlil kilib berish juda muxim xisoblanmokda. Chunki ishlab chiqarishning rivojlanib borishi va yuksalishi xarajatlarni kiskartirib borish, unga ta’sir etuvchi omillari tahlil kilish, aniqlash kabi xususiyatlarga ega xisoblanadi. Bu soxada dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlari o’zlarining tarakkiyot darajasiga erishgandir. Ma’lumki, sobiq totalitar tuzum davrida barcha ishlab chiqarish markazlashgan, rejalashtirilgan tartibda edi. Shuning uchun xam isrofgarchilik juda kup mikdorda edi. Ishlab chiqarish xarajatlarining ortib ketishi mahsulot sifatining bo’zilishiga, shuningdek uning “Utmay” kolishiga sabab buldi. Natijada usha davrda mamlakat ishlab chiqarishi inkirozga uchradi. Bu mamlakat uchun fojiali xol edi. Chunki egasiz mulkning kadri bulmaydi, tekin narsani esa samarasi bulmaydi. Bu barchamizga ma’lumdir. Shuning uchun xam mustakillikka erishganimizdan keyin, Prezidentimizning okilona fikrlari, ularning tashabbuslari bilan eng asosiy e’tibor shu soxaga karatildi. Ishlab chiqarish xarajatlarini quyidagicha omillar ta’sir ko’rsatadi: 1. Mehnat unumdorligini oshib borishi. 2. Mehnatni ilmiy tashkil kilish. 3. Ishchi kuchlarini to’g’ri joylashtirish va ishlab chiqarishga tukri jalb etish. 4. Fan-texnika tarakkiyotini yuksaltirib borish, tadbik kilish. 5. Kadrlar malakasini oshirib borish. 6. Xom-ashyo resurslaridan samarali va unumli foydalanish. 7. Ishlab chiqarishni Boshqarishni to’g’ri tashkil etish. Umuman olganda esa bu omillarni quyidagicha birlashtirish mumkin: yangi fan-texnikani kullash Mehnat unumdorligini oshirib borish, xom ashyo sarflarini kiskartirib borish. X,ar qanday jamiyatning muxim buginlaridan asosiysi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib borishdir. X,ar bir faoliyat kursatayotgan korxona -52- xam o’z oldiga ana shuni vazifa kilib kuyadi, ya’ni korxonaning asosiy maqsadi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirib maksimal foyda olishdir, ko’prok mahsulot ishlab chiqarishga karatilgan. Ishlab chiqarish xarajatlariga yukorida sanab utilgan muxim omillar ta’sir etar ekan, bularning barchasini birgalikda amalga oshirish juda kiyin. Masalan: xom ashyo zaxiralarining eng arzon kanallarini kidirib topish va samarali ishlatishni ta’minlash, ishchilarni ijtimoiy muxofazashni kuchaytirish, fan-texnika tarakkiyotini yuksaltirib, uni ishlab chiqarishga tadbik kilish, umuman bularni birvarakayiga amalga oshirish murakkab jarayondir. Lekin, shu omillarni barchasini birgalikda olib borilishi iktisodiy samaradorlikka erishishning asosiy sharti xisoblanadi. Respublikamizda bunday ishlarni rivojlantirish maqsadida ilgari davlat markazlashgan korxonalar tizimi o’zgartirilib, xususiylashtirish ishlari yo’lga kuyiladi. Bugungi kunda umumiy ishlab chiqarishning 84% asosan xususiy va kushma korxonalarga to’g’ri kelmokda. Bu degan so’z xar bir korxona o’zining ishlab chiqarish jarayonlariga va xarajatlarni kamaytirib borish omillariga jiddiy ta’sir kilmokda degenidir. Albatta bunday munosabatlar ishlab chiqarishni pasayishini oldini olish ishsizlikka yul kuymaslikni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish va tadbirkorlikni rivojlantirib borish esa unga tamal toshi bo’lib xizmat qiladi. Shunday kilib, ishlab chiqarish xarajatlariga asosan fan-texnika yutuklari, yukori ishchi kuchi, xom-ashyo resurslari asisiy ta’sir ko’rsatadi. Mehnatni ilmiy tashkil kilgan xolda ishlab chiqarishni yuksaltirib borish xam muximdir. X,ar bir ishchi o’zining kasbini kilayotgan ishini sevishi kerak. Bu esa kadralar malakasizligiga barxam beradi, natijada ishlab chiqarish yuksaladi. Ilmiy tadkikotlardan ma’lumki, ishchilarning u ishdan bu ishga kuchib yurishlari natijasida ish samaradorligi 30-40% foizgacha kamayar ekan. Bu degan so’z ishlab chiqarishning asosiy qismi yukoldi degandir. Shu sababli eng asosiy e’tibor ishchi urinlarini to’g’ri tashkil etishga karatilishi zarur. Respublikamizda faoliyat kursatayotgan kuplab korxonalar ishlab chiqarish -53- xarajatlariga ta’sir kiluvchi omillarini xar tomonlama urganib, shu asosda ish yuritmokdalar. Yangi bozor tizimi isloxotlarni amal kilishi iqtisodiyotida juda muxim sanalmokda va ahamiyati ortib bormokda. X,ar bir korxona o’z oldiga xarajatlarni pasaytirish, unga ta’sir etuvchi omillarni tahlil kilishni ustivor vazifa kilib kuyish kerak, Ana shundagina iqtisodiyot yuksaladi, ishlab chiqarish tarakkiy etdi. Doimiy va o’zgarmas xarajatlarini kuyida to’g’ri va egi xarajatlarga bog’liqligini ko’rishimiz mumkin. 2.2.1-chizma Ishlab chiqarish xarajatlar tasniflanishi 3 ’ Муаллиф томонидан тайёрланди. Doimiy xarajatlar O’zgaruvchan xarajatlar i V i V To’g’ri xarajatlar = -Amartizasiya (ishlab chiqarishda) -Ish xaqi (asosiy ishlab chiqarishda)- vaktbay -Xom ashyo va materiallar -Savdo agentlariga komissionlar - Transport xarajatlari -Elektr energiya (kuchli tok) -Ish xaqi (asosiy ishlab chiqarishda) -ishbay Egri xarajatlar = -Amartizasiya (Mahsulot urashda) -Ish xaqi (Boshqaruv buginlarida, savdo agentlari) -isitish uchun issiklik energiyasi. - Yordamchi ishlab chiqarish stanoklari uchun elektr energiya. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga bog’liq emas. Quyidagi chizmada doimiy xarajatlar va ishlab chiqarish xajmi orasidagi bog’liqlikni ko’rishimiz mumkin. -54- 2.2.2.-чизма Ishlab chiqarish xajmi . Masalan: ma’muriy va Boshqaruv xarajatlari; amartizasiya
2.2.4.-chizma -55-
Korxona ishlab chikargan mahsulotlari 100 kv m. xonani tayyor mahsulotlarini
1.2.1.-jadval «URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasi tomonidan 2011-2012 yillarda moliya xo’jalik faoliyati xarajatlari tahlili № Xarajat elementlari 2011 yil 2012 yil Xarajat (ming so’mda) % da Xarajat (ming so’mda) % da 1 Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 7854061,7 85,8 6068221,2 83,7 2 Davr xarajatlari jami, sh.j.: 644369,8 7,0 918905,6 12,7 2.1. Sotish xarajatlari 201615,3 2,2 259914,5 3,6 2.2. Ma’muriy xarajatlar 138327,8 1,5 173336,6 2,4 2.3. Boshqa operasion xarajatlar 304426,7 3,3 485654,5 6,7 3 Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar jami, sh.j.: 652654,7 7,1 259274,6 3,6 3.1. Valyuta kurslaridan ko’rilgan zararlar 422209,1 4,6 235992,1 3,3 Ishlab chiqarish xajmi Shartli o’zgarmas xarajatlari. -56- JAMI
Manba: “ URG-ANTEP-YASHAM ” qo’shma korxonasining 2011-2012 yillar uchun tuzilgan moliyaviy xisoboti ma’lumotlari 2.2.1 - jadval ma’lumotlarida «URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasi da 2011-2012 yillarda moliya-xo’jalik faoliyati xarajatlarining holati ni ko’rishimiz mumkin. Bu ma’lumotlarga ko’ra korxonada mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari va ularning tarkibi xamda moliyaviy faoliyat bilan bog’liq xarajatlar keltirilgan. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 2011 yilda jami xarajatlar tarkibidagi ulushi 85,8 % bo’lsa, bu ko’rsatkich 2012 yilga kelib 83,7 % ga kamaygan. Buni ijobiy o’zgargan natija deb atasak bo’ladi. Chunki 2012 yilga kelib ishlab chiqarishga bog’liq bo’lgan xarajatlarning tejamkorligiga erishilgan. Lekin, 2011 yilda davr xarajatlarining jami xarajatlardagi salmogi 7,0 % bo’lgan bo’lsa, 2012 yilda esa bu ko’rsatkich 12,7 % ga oshgan. Ya’ni bunda korxona 2012 yilga kelib mahsulot sotish bo’yicha va korxona boshqaruvidagi ma’muriy xarajatlari to’g’ri tartibga solinmay, ko’proq xarajat kilishga erishilgan. Bu esa o’z navbatida korxona umumiy xarajatlari samaradorligiga bir muncha salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ya’ni sotish xarajatlari 2011 yilda jami xarajatlardagi ulushi 2,2 % bo’lsa, 2012 yilda bu ko’rsatkich 3,6 % bo’lgan, ma’muriy xarajatlar esa 2011 yilda jami xarajatlardagi ulushi 1,5 % bo’lgan bo’lsa 2012 yilga kelib bu ko’rsatkich 2,4 % bo’lgan. Boshqa operasion xarajatlar 2011 yilga nisbatan 2012 yilda jami xarajatlardagi ulushi 6,7 % kupaygan. Moliyaviy faoliyat bo’yicha koxonada faqatgina valyuta farqlari bo’yicha zararlar ijobiy ko’rsatkichga ega bo’lib, bu zararni koplashga qilingan xarajatlar 2011 yilda jami xarajatlardagi ulushi 7,1% bo’lgan bo’lsa, 2012 yilga kelib bu ko’rsatkich qariyb ikki barobar 3,6 % ga kamaygan. Korxonada valyuta bo’yicha zararlar 20012 yilda o’tgan yilga nisbatan kamrok bo’lishiga erishilgan. Umuman olganda korxonada jami xarajatlar 2011 yilda 9151086,2 ming so’m bo’lgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 7 246 401,4 ming so’mga kamaygan, ya’ni umumiy jixatdan mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo’yicha qilingan xarajatlar kamayish tendensiyasiga erishilgan. -57- 2.2.1. - diagramma “URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasi tomonidan 2011-2012 yillarda moliya -xo’jalik faoliyati xarajatlari o’zgarish diagrammasi 2011 yil -58-
2012 yil Manba: “ URG-ANTEP-YASHAM ” qo’shma korxonasining 2011-2012 yillar uchun tuzilgan moliyaviy hisoboti ma’lumotlari 2.2.1- diagrammada “URG-ANTEP-YASHAM” qo’shma korxonasi tomonidan 2011-2012 yillarda moliya-xo’jalik faoliyati xarajatlari o’zgarish tendensiyasi ko’rsatilgan. Korxonada sotilgan mahsulot ishlab chiqarish tannarxi o’zgarish tendensiyasida sezilarli darajada oshganligini ko’rishimiz mumkin. Korxona umumiy foydasiga mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ta’sir etganidek boshqa xarajatlar xam birdek ta’sir ko’rsatadi. Korxonada davr xarajatlari mahsuloti ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatan ancha yuqoriligi korxona xarajatlariga birmuncha salbiy ko’rsatsada, moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar ancha tejamkorligiga erishilganligini, xamda mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga nisbatan sof foydaning o’sishi korxona samaradorligiga erishishganligidan dalolat beradi. Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob qilinadigan ko’rsatkich hisoblanadi. Shunga qaramay, mahsulot tannarxi sanoat ko’rsatkichlaridan biri bo’lib qolaveradi. Chunki sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish rezervlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot tannarxi qanchalik past bo’lsa, albatta, boshqa shart-sharoitlar -59- bir xil bo’lgan holda (masalan, xuddi o’sha mahsulotning narxi barqaror bo’lganda) uni sotishdan kelgan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sanoat sohasida o’tkazilayotgan tub iqtisodiy tadbirlar majmuida foydani taqsimlash masalalari muhim o’rin tutadi, zero uni, adolat yuzasidan va to’g’ri taqsimlash jamoa va har bir xodimning manfaatdorligini uyg’unlashtirish uchun sharoit yaratadi. -60-
3-BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZASIYALASH SHAROITIDA SANOAT KORXONALARIDA MAHSULOT TANNARXINI PASAYTIRISH YO’LLARI 3.1. Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va ishlab chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak bo’ladi. Bu holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo ishchining umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga nisbatan jadal o’sgandagina tannarx pasayadi. Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari sarflangan mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi qisqaradi. Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan sarflarni qisqartirish kerak bo’ladi. Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga esa tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun ketadigan mablag’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va -61- mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni aniqlash, topish mumkin bo’ladi. Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng avvalo to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi. Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy- ekologik rezervlar kiradi. Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga ajraladi. Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham guruhlarga bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy fondlardan foydalanish rezervlari kiradi. Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib ko’rish mumkin: - tashkiliy-texnikaviy rezervlar; - ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar. Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish” fanidan o’qiladigan ma’ruzalarda, amaliy -62- mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi. Mahsulot tannarxini rejalashtirish mehnat, moddiy va moliyaviy mablag’lardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishga qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi; 2. Mahsulot tannarxini kalkulyasiya etish; 3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi; 4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi. Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng avvalo, hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan rezervlardan foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja topshiriqlari korxona bo’limlariga yetkaziladi. Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob qilinadigan ko’rsatkich hisoblanadi. Shunga qaramay, mahsulot tannarxi sanoat ko’rsatkichlaridan biri bo’lib qolaveradi. Chunki sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish rezervlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot tannarxi qanchalik past bo’lsa, albatta, boshqa shart-sharoitlar bir xil bo’lgan holda (masalan, xuddi o’sha mahsulotning narxi barqaror bo’lganda) uni Sotishdan kelgan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi. 3.2. Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxini pasaytirish yo’llari Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning ahamiyati yildan yilga oshib bormokda, chunki uni pasaytirishning xar bir foizi absolyut xajmni oshirib yuboradi. Ya’ni korxonada ishlab chikarilayotgan mahsulotning tannarxini 1 %ga kamaytirish evaziga korxona ancha mikdorda moliyaviy resurslarini iktisod kilishga erishadi. Bu xar qanday korxonaning oldiga turgan eng dolzarb masalalrdan biri xisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yullarini keltiramiz. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnikani joriy kilish va mahsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish jarayonalaring kamayishiga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaralirok foydalanish, buyumlarni tayyorlashga ketadigan Mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradi. Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirish xamda kullanilayotgan texnikadan foydalanishni xisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv texnologiya asosida utgan va jonli Mehnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan utgan Mehnatni tejash xuddi shu mikdordagi xom- ashyo va materiallardan ko’prok mahsulot ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mehnat sarfini tejash mahsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi, ya’ni xar bir ishchiga xisoblanaganda ko’prok mahsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga fan-texnika tarakkiyoti yordam beradi. Yangi texnika va ilg’or texnologiya ishlab chiqarishni Boshqarishni takomillashtirish asosida Mehnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. Moddiy va pul mablag’larini sarflashda kat’iy iktisodiy tejashga rioya kilish katta ahamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga doir sarflarini kamaytirish, material shuningdek ishlab chiqarish chikindilaridan maksimal foydalanish. Brak natijasida ruy beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining samaradorlik darajasini oshirish, ish xaqi fondini rasional sarflash sex va umumzavod xarajatlarini kamaytirish - bularning barchasi u yoki bu darajsida mahsulotning arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi. -64- Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini kamaishiga olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, yokilgi va energiya yetkazib berishning o’zilib kolishi ishlab chiqarish ritmini bo’zishga bekor turtib kolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va okibat natijada unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotga xaddan tashqari normativdan ortikcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zahira kupayib ketganda oborot mablag’lari oshib ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga Mehnatni tashkil etishda takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. X,ar qanday texnikadan xatto yangisidan xam ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil kilmay turib, maksimal ravishda foydalanish mumkin emas. Shuning uchun texnologik prosesslarni mexanizasiya va avtomatlashtirish bilan bir katorda, Mehnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta e’tibor berish kerak. Mahsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir. Xisob olib borish yokilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan rasional foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamgarmasini oshirish ikonini beradi. Kolektivning kuchini yetishtirilladigan mahsulotning tannarxini pasaytirishga karatish uchun ishlab chiqarishga kilinadigan xarajatlarni to’g’ri rejalashtirish va xisobga olish zarur. Iktisod kilish yullarni aniqlash ortikcha xarjatlarning sababini ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimi tahlil kilib turish kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini tahlil kilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarning takomillashtirshiuchun muxim ahamiyatga ega. Lekin tahlil faqatgina tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga kuyilgan baho bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy xarakatlarni xam kurishi kerak. Mahsulot ishlab chiqarishni tahlil kilishning ishchilarning aktiv ishtirok etishlari uni pasaytirishning muxim yulidir. Xarajatlar korxonaga bog’liq bulmagan omillarga karab o’zgaradi. Masalan; -65- resurs narxi xar xil xizmat xakkining tebranishi korxona xoxishidan kat’iy nazar xarajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish kulami kengaysa, resurslar sarfi kiskaradi, chunki ular kamrok isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya joriy etilganda xarajatlar keskin kiskaradi. O’rtacha xarajatlar Mehnat unumliga nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Mehnatni unumigning ortishi xam moddiy xam Mehnat sarfini kiskartiradi bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit Mehnat unumdorligi xarajatlari pasaytirish orqali foydani kupaytiradi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar qanchalik kiskarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yo’nalishlaridan biri bu fan texnika tarakkiyotining yutuklaridan okilona foydalanishga erishishdir. Fan texnika tarakkiyoti yutuklaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom-ashyo materiallaridan yokilgi resurslaridan yanada tularok foydalanishga imkon beradi. Shuningdek yangi unumdorligi yukori bo’lgan samarador mashina, dastgoxda yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fan texnika tarakkiyoti ning 20-asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati prinsipal yangi texnologik usulga utilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yukori iktisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuktai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yo’nalishlardan biri bu ishlab chiqarish va Mehnat tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab chiqarishda yukotishlarni kamaytirish yuli bilan xarjatlarni pasaytirish bu esa o’z navbatida jonli Mehnatni iktisod kilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshishiga olib keladi. Samaradorlik iktisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini kondirishga karatilgan mahsulotlar kobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik mikdoriy -66- ulchov darajsiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yukori samaradorlik kupincha imkoniyatlari bilan birgalikda istyemol kilishdan xosil bo’lgan samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng yukori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash kiyin emas. Xar bir istyemol kilinayotgan yangi tovar o’zining eng yukori samaradorlik darajasiga teng samaradorlik darajasini kengaytiradi. Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi konunga ko’ra navbatdagi xar bir istyemol kilinayotgan ne’matni yukori samaradorlik darajsi oldingi bosqichga nisbatan past bo’ladi. Demak, bir ulchovga to’g’ri keluvchi qo’shimcha . ne’matlar xosil kilish samarasi oldingi bosqich da olingan natijalardan pastrok bo’ladi. Iktisodiy samaradorlik bir necha iktisodiy kursatgichlar orqali tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha jo’ziy kursatgichlar orqali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy kursatgichi Mehnat unumdorligidir. U umummahsulot mikdorining jonli Mehnat sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli Mehnat sarfi kunlarda soatlarda xisoblanadi. Mehnat unumdorligi bilan birga Mehnat sigimi degan samaradorlik kursatgichi xam kullanadi. Mehnat sigimi jonli Mehnatni mahsulot mikdoriga nisbatan orqali aniklanadi. Mahsulotning material sigimi degan iktisodiy kursatgich xam bizning davrimizda katta ahamiyat kasb etmokda.. Material sigimi moddiy ashyolar sarfini mahsulot mikdori ga nisbatan orqali aniklanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi mahsulotning fond sigimi yoki fondlar kaytimi kursatgichlari orqali ulchanadi. Kurinib turibdiki jo’ziy kursatgichlar samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda mahsulotlar mikdori kursatgichlari urnida jami mahsulot yalpi milliy mahsulot, jami ichki mahsulot, sof mahsulot, qo’shimcha mahsulot, uning pul shakllaridan biri foyda milliy daromad kabi kategoriyalar kullaniladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ayniksa, respublikamizning xozirgi sharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi davrda kupgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, -67- zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar malakasi yukori emas. Shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish, Mehnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yukori malakali kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab kilinadi. Lekin oxirgi yillarda mamlakatimizda mamlakatimizda inkirozga karshi choralar dasturi asosida qilingan ishlar natijasida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 18 foizga tushirishga erishildi. Bu jaxon moliyaviy iktisodiy inkirozi kechayotgan bir paytda juda katta natijadir. Bunday ishlar albatta korxonalar barqarorligini yanada oshiradi. Chunki ishlab chiqarish tannarxi pasaytirilsa, mahsulot Sotish bahosi xam nisbatan pasaytirilishi mumkin, bu esa bunday sharoitda mamlakatimizdagi iste’molchilari uchun ayni muddao bo’ladi. Olmaliq kon - metallurgiya kombinati , “O’zmetakom” aksiyadorlik ishlab chiqarish birlashmalari, «O’zeltexsanoat» uyushmasi, “O’zkurilishmateriallari” kompaniyasi singari va Boshqa korxona va tarmoqlarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 20-25 foizga kamaydi. Bu korxonalar ishlab chikaradigan tayyor mahsulotlari Boshqa ishlab chiqarish korxonalari uchun xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Masalan Olmlik kon- metalurgiya kombinati ishlab chikarayotgan mis katodi va Boshqa mahsulotlari O’zkabel korxonasida turli elektr o’zatuvchi simlar ishlab chiqarishda xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Demak yukorida bir korxonaning mahsulot ishlab chiqarish tannarxining pasayishi, ikkinchi korxonaning xam mahsulot ishlab chiqarish tannarxi pasayishiga olib keladi. Inkirozga karshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yo’nalishlardan biri - mamlakatimizdagi mahsulot eksport qiladigan korxonalarni xar tomonlama qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, eksport saloxiyatini mustaxkamlash buldi. Bu esa bunday korxonalar yanada barqaror ishlashida muxim ahamiyat kasb etdi. Buning uchun korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatdoshligini oshirish uchun ularni qo’llab-quvvatlash maqsadida kat’iy choralar kurildi. Energiya manbalari va kommunal xizmatlar narxlarining asossiz oshishiga yul -68- kuymaslik, Sanoat korxonalarda texnologik jarayonlarni optimallashtirish xisobidan mahsulot tannarxini pasaytirish, eksport narxlarini shakllantirishga doir yangi mexanizmlarni joriy etish, bank kafolatlari muddatlarini o’zaytirish, qo’shimcha . qiymat soligini kaytarish muddatini qisqartirish va Boshqa rag’batlantirish choralari shular jumlasidandir. Demak mamlakatimizda inkirozga karshi choralar dasturidan kelib chikib, Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi urganilib, mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi xarajatlarni asossiz oshirilishiga yul kuyilmagan. Bu esa korxonalarning moliyaviy holati yanada yaxshilanishiga turtki bo’lgan. Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida korxonalarni qo’llab quvvatlash maqsadida, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda imtiyozli kreditlar berilishi xam muxim ahamiyatga egadir. Inkirozga karshi dasturdagi amalga oshiririladigan yo’nalishlardan biri xam shundan iborat buldi. Ya’ni mahsulot eksport qiladigan korxonalarga mamlakatimiz banklari tomonidan imtiyozli kreditlar berildi. Bu esa ularning yanada barqaror ishlab chiqarishga yordam berdi. Birgina utgan yilning o’zida bu korxonalarga aylanma mablag’larini kupaytirish uchun umumiy mikdori 233 milliard so’mdan iborat imtiyozli kreditlar berildi. Ma’lumki eksport kiluvchi korxonalar mahsulot eksport kilganda, xar doim xam ishlab chiqarish bir xil boravermaydi. Chunki bunday sharoitda sotilgan mahsulot puli o’z vaktida kelib tushmasligi yoki ishlab chikarilgan mahsulotga talab oshishi yoki bulmasa ko’prok mahsulot ishlab chiqarish uchun texnika- texnologiyalarning yetishmasligi natijasida korxonlarda vaktinchalik mahsulot ishlab chiqarish tuxtab kolishi yoki belgilangan mikdorni ishlab chiqarishga ulgurmasligi mumkin. Bunda banklarning imtiyozli kredilar berilishi korxonalar uchun juda katta yordam bo’ladi. Bunda birinchidan ishlab chiqarish tezlashadi, bu degani birinchidan Mehnat unumdorligi oshadi, ikkinchidan asosiy vositalar rentabelligi oshadi. Bu ikkita ko’rsatkichlar xam bevosita korxona mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiruvchi o’zgarmas xarajatlarga bog’liqdir. Buning natijasida esa korxonada mahsulot ishlab chiqarish tannarxi yanada pasayadi. -69- Mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida ularning barqaror ishlashini ta’minlashga, 2011 yilda eksport mahsulotlari hajmi 2010 yilga nisbatan qariyb 15,4 foizga oshirishga erishdik. Bu esa mamlakatimizda korxonalar iktisodiy tarakkiyotiga ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Mamlakatimizda ishlab chikarilayotgan mahsulotlarni jaxon bozoriga tanitadi. Bu esa o’z-o’zidan keyinchalik xorijiy davlatlarning mamalakatimiz bilan turli yo’nalishlarda o’zaro manfaatli ishlar kilishiga zamin yaratadi. Xulosa
diversifikasiya kilish, inovasion texnologiyalarni keng joriy etish ishlari keng ko’lamda amalga oshirilib, iqtisodiyotimiz salohiyatini o’sishiga bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov tomonidan olib borilgan ishlar, inkirozga karshi choralar dasturining ishlab chikilishi bunday salbiy natijalarning o’z vaktida oldini olishga erishildi. Xozirgi kunda butun jaxon iktisodchi olimlari, yetakchi mutaxasislar tomonidan mamlakatimizda inkirozga karshi olib borilayotgan ishlarga ijobiy baholar berilib, O’zbek modeli qanchalik to’g’ri ekanligini tan olmokdalar, xamda mamlakatimiz tajribasini o’rganish muxim ahamiyat kasb etishini ta’kidlamokdalar. Mamlakatimiz jaxonda moliyaviy-iktisodiy inkirozdan talofatsiz chikkan sanokli davlatlardan biri bulishga erishdi. Sanoat korxonalarda xar doim xam mahsulot ishlab chiqarish tannarxini takomillash uni pasaytirishga karatilgan ishlar olib borilgan. Chunki bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoiti ekan, korxonalar nafaqat ichki bozorlardja balki tashqi bozorlarda, o’z raqobatbardoshligini oshirishga xarakat qiladi. Lekin bu ishlar, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishning ahamiyati jaxon moliyaviy- iktisodiy inkirozi sharoitida tobora oshdi. Buning uchun mamlakatimizda korxonalarni, ayniksa xorijga mahsulot eksport kiluvchi korxonalarni xar tomonlama kullab quvvatlash maqsadida imtiyozlar, rag’batlantirishlar berildi. Inkirozga uchrab bankrot bo’lgan korxonalarni kayta ishga tushirishga davlat tomonidan turli choralar kurildi. Mamlakatimizda inkirozga karshi choralar dasturida eng ahamiyatli ishlardan biri, mamlakatimiz banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish maqsadida, davlatimiz tomonidan ularning ustavini keskin oshirildi. Bu esa banklarning korxonalar bilan o’zaro moliyaviy munosabatlarini juda yaxshiladi. Korxonalarning banklardagi pul mablag’larining tez va o’z vatida aylinishi ta’minladi. Bu esa korxonalarning ishlab chiqarishini o’z vaktida bo’lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari banklarning zaxirasi oshirilishi, korxonalarga turli imtiyozli kreditlar bera olish imkoniyatini oshirdi. Natijada mamlakatimizda juda kup korxonalar, ayniksa xorijga mahsulot eksport kiluvchi korxonalar banklarda imtiyozli kreditlar olishga muvaffak buldi. Buning natijasida esa korxonalar ishlab chiqarish xajmi xamda sifati oshirildi. Eksportyor canoat korxonalarda mahsulot sotilishida pul mablag’lari o’z vatida kelib tushmasligi natijasida vaktinchalik ishlab chiqarishning o’zilishi oldi olindi. Buning natijasida esa mahsulot unumdorligi oshirildi, korxona o’z aktivlaridan samarali foydalanib ularning rentabelligi darajasi yanada oshirildi. Bu esa o’z navbatida mahsulot ishlab chiqarish tannarxi tarkibiga kiruvchi doimiy ya’ni o’zgarmas xarajatlar xajmi kamaytirilishi natijasida umumiy mahsulot tannarxi kamaytirilishiga erishildi. Sanoat korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda korxona moliyaviy holati ning yukoriligi juda ahamiyatga ega. Korxonalarning mahsulot ishlab chiqarishida kerakli bo’lgan zamonaviy texnologiyaning sotib olinishi mahsulot sifatini xamda xajmini oshirib, juda kup ijobiy natijalarni keltirib chikaradi. Bulardan eng asosiysi Mehnat unumdorligi. Chunki bugungi kunda mahsulot ishlab chiqarishda eng katta xarajatlardan biri Mehnatga xak to’lash xarajatlaridir. Ayrim sanoat korxonalarda, masalan kompyuter dasturlari ishlab chikaruvchi va uni tuzatuvchi sanoat korxonalarda eng katta xarajat Mehnatga xak to’lash xarajatlari xisoblanadi. Bunday sharoitda korxonada ishchi xodimlardan samarli foydalanib, ular ishlab chiqarishini kupaytirish xamda mahsulot sifatini oshirish juda katta ahamiyat kasb etadi. Buning natijasida korxona mahsulot ishlab chiqarish tannarxi yanada tushadi. Korxonada uzoq muddatli aktivlariga amartizasiya xisoblash uchuli xam ahamiyatlidir. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining tez o’zgaruvchan bir sharoitida amartizasiya xisoblashning tezlashtirilgan usulining o’ziga xos ijobiy tomonlari mavjud. Mahsulot ishlab chiqarishda tezlashtirilgan amartizasiya usulini kullash, bir tomondan vaktinchalik mahsulot ishlab chiqarish tannarxini oshirsada, lekin amartizasiya xisobi natijasida korxonaga kup pul mablag’lari kelib tushadi. Bu esa yukorida aytib utganimizdek kup ijobiy natijalarga olib boradi. Boshqa tomondan esa boshlang’ich yillarda tezlashtirilgan usulda ko’p mikdordan amartizasiya xisoblash natijasida mahsulot tannarxi oshishi, keyingi yillarda kam amartizasiya xisoblaydi va mahsulot tannarxi kamayadi. Mehnat unumdorligi oshirilishi natijasida mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi ijtimoiy sug’urta fondiga ajratmadan xam samarali foydalangan bo’ladi. Bu ajratma xam korxona uchun asosiy xarajatlardan biri bo’lib, Mehnatga xak to’lash xarajatlariga to’g’ri proporsional xisoblanadi. Agarda korxona Mehnatga xak to’lash xarajatlarining samaradorligiga erishilsa, o’z navbatida mazkur xarajatning xam samaradorligiga erishgan bo’ladi. Demak korxonalar xar qanday vaziyatda, jumladan iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida mahsulot sifati xamda xajmini oshirishi, turli davlat tomonidan berilayotgan imtiyozlardan okilona foydalanishi, ishchi va xodimlaridan yanada samarali foydalanishi natijasida mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kamaytirishi mumkin ekan. Bu esa korxonaning moliyaviy barqarorligini yanada oshiradi. Yukoridagi xulosalar asosida bitiruv malakaviy ishimizning quyidagi takliflarini keltirdik: 1. Sanoat korxonalarda xom ashyo va materiallardan samarali foydalanish, ya’ni ulardan ortikcha isrofgarchilikka yul kuyilmasligi lozim. Aks xolatda korxonaning xom ashyo va materiallarga bo’lgan xarajatlarini oshirib mahsulot ishlab chiqarish tannarxini oshiradi. Agarda ulardan okilona foydalanishni yo’lga kuyilsa mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kamaytirishga erishgan bo’ladi. 2. Korxona ishchi xodimlaridan samarali foydalanishni yo’lga kuyish orqali Mehnat unumdorligini oshirish lozim. Ulardan mahsulot ishlab chiqarishda sifat va mikdorining yaxshilashi ustidan nazoratni kuchaytirish lozim. Mehnat unumdorligi qancha oshsa mahsulot tannarxi xam shuncha kamayadi. 3. Asosiy vositalardan samarali foydalanishni yo’lga kuyish lozim. Ishlab chiqarishda kam samara berayotgan asosiy vositalarni Sotishi yoki Boshqa Xo’jalik yurituvchi subyektlarga ijaraga berish lozim. Natijada amartizasiya kam xisoblanib, mahsulot ishlab chiqarish tannarxini yanada kamaytiradi. 4. Uzluksiz ravishda korxonada barcha xisob kitoblarni olib borish xamda tahlil kilish lozim. Amartizasiya xisoblash usulining eng maqbulinitanlash kerak. Eng maqbul deganda shu korxonaning shu davrdagi sharoitidan kelib chikadi. Tezlashtirilgan amartizasi usulini tanlashi natijasida korxonaga ko’prok pul mablag’lari keladi. Buning natijasida korxona turli operasiyalarini moliyalash imkoniga ega bo’ladi yoki ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan zamonaviy texnikani tezrok olishga imkoni bo’ladi. Bu esa keyinchalik ishlab chiqarish tannarxi pasayishiga imkon yaratadi. 5. Banklar tomonidan takdim etilayotgan imtiyozli kreditlardan samarali foydalanish lozim. Bunda korxona ishlab chiqarishdja turli o’zilishlarni oldini olib o’z vaktida ishlab chiqarishni amalga oshirib, realizasiya kilishi mumkin bo’ladi. imtiyozli kreditlardan samarali foydalanish natijasida Mehnat unumdorligi xam oshadi. Bu esa mahsulot tannarxining pasayishiga zamin yaratadi. 6. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida mahsulot realizasiya kilishda, eng maqbul to’lov usuli oldindan to’lashni ta’minlash lozim. Bu esa korxonada debitorlik karzlarini oshib ketish oldini oladi va ishlab chiqarish bir maromda borishini ta’minlaydi. FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - Toshkent: O’zbekiston, 2010 y. 2. “O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’ri sida”gi 2000 yil 14 dekabrdagi Konuni. //Soliklar va bojxona xabarlari, 2001 yil №2. 3. O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxona to’g’ri sida”gi 2003 yil 11 dekabrdagi Konuni. // Solik va bojxona xabarlari, 2004 yil 10 fevral, №6. 4. O’zbekiston Respublikasining 2009 yilgi Davlat byudjetining parametr lari va asosiy makroiktisodiy ko’rsatkichlarning prognozi to’g’ri sida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PK-1024-sonli Karori, 29 dekabr 2008 yil. 5. O’zbekiston Respublikasining 2010 yilgi Davlat byudjetining parametr lari va asosiy makroiktisodiy ko’rsatkichlarning prognozi to’g’ri sida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PK-1245-sonli Karori, 22 dekabr 2009 yil. 6. “Mamlakatimizni modernizasiya kilish va yangilashni izchil davom ettirish - davr talabi”. Prezident I.A.Karimovning 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iktisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009 yilda iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirishning eng muxim ustuvor yo’nalishlariga bagishlangan Vazirlar Maxkamasi majlisidagi ma’ro’zasi // Xalk so’zi, 2009 yil 14 fevral. 7. Prezident I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Konunchilik Palatasi va Senatining kushma majlisidagi ma’ro’zasi. 2005 yil 28 yanvar. 8. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - vatanimiz tarakkiyoti va xalkimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010. 38-bet 9. Karimov I.A. Jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yullari va choralari. -T.: O’zbekiston, 2009. - 56 b. 10. Karimov I.A. “Vatanimizning bosqich ma-bosqich va barqaror tivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz” , - T.: “O’zbekiston”, 2008, 24 bet 11. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni madernizasiya va islox etishdir”, - T.: “O’zbekiston”, 2005, 83 bet. 12. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investisiya va moliyaviy barqarorlik to’g’ri sida. -T.: O’zbekiston, 2005y. T.1. - 465 b. -55- 13. Vaxobov A., Jumayev N., Xoshimov E. “Jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yullari” - T:, “Akademnashr” - 2009 y. 123- bet 14. Vaxobov A, Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar. T.: “IQTISOD- MOLIYA” 2008. 354 b. 15. Vavilov A. Gosudarstvennыy dolg: uroki krizisa i prinsipы upravleniya. -M.: Gorodes-izdat, 2001. 16. Yermasova N.B. «Finansovыy menedjment», Moskva - «Vыssheye obrazovaniye» - 2008g. , 46 str. 17. Karaseva M.V., Kroxina Yu.A. Finansovoye pravo. - M.: NORMA, 2001.- 230 s. 18. Karaseva I.M., Revyakina M.A. Finansovыy menedjment. - M.: OMEGA - L, 2008.- 21, 27s. 19. Godme P.M. Finasovoye pravo. - M.: Progress, 2003. - 425 s. 20. Malikov T.S., Xaydarov N.X. Davlat byudjeti. Ukuv kullanma / Toshkent Moliya instituti. - T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. 84 bet. 21. Malikov T.S., Xaydarov N.X- Moliya: umumdavlat moliyasi. - T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2009. 456 bet. 22. Mirzayev F.I. “Banklararo raqobat:moxiyati, shakllanishi va rivojlanish bosqich lari” (Monagrafiya), Toshkent -“Moliya” - 2008, 147- bet 23. Babich A., Pavlova L. Finansы. Denejnoye obraщyeniye. Kre-dit: Uchebnik. -M.: YuNITI-DANA, 2000. 24. Bryummerxoff D. Gosudarstvennыye finansы: teoriya gosu-darstvennыx finansov/ Per. s nem. pod red. A.Kudrina, V.Dzgoyeva. Vladikavkaz: Pioner- Press, 2002. 25. Bushmin Ye. V. Byudjet: prosedurы i effektivnost. - M.:Alternativa- Yevrolins, 2003. 26. Pavlova L.N. “Finansovыy menedjment” Moskva - “Yuniti” - 2003, 203 str. 27. Pod red. M.V.Romanovskogo «Finansы» uchebnik, - Moskva - «Yurayt-Izdat», 2007 g. 36 str. 28. Pod red. G.N.Beloglazovoy «Dengi, kredit, banki» uchebnik, - Moskva - «Yurayt- Izdat», 2007 g. 36 str. 29. “Jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi sharoitida moliya va byudjet tizimini takomillashtirish masalalari” mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari (II qism) (2010 yil, mart ). T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2010. -94 bet 30. “Jaxon moliyaviy-iktisodiy inkirozi sharoitida buxgalteriya xisobi, audit va tahlil ni takomillashtirish masalalari” mavzusida respublika ilmiy- amaliy konferensiyasi materiallari (II qism) (2009 yil 11-12 dekabr). T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2009. -174 bet 31. Solik to’lovchining jurnali. 2006-2010. 32. Bozor, pul va kredit jurnali. 2006-2010. 33. O’zbekiston iktisodiy axborotnomasi jurnali. 2006-2010. 34. Soliklar va bojxona xabarlari gazetasi. 2006-2010. 35. Ekonomicheskoye obozreniye jurnali 2006-2010 36. www.lex.uz 37. www.uzex.com 38. www.uzmarkaz.com 39. www.mf.uz 40. wwwxbu.uz 41. www.soliq.uz 42. www.stat.uz 43. www.bank.uz 44. www.bankir.uz 45. www.cfin.ru 46. www.ziyokor.uz 47. www.finance.ru 48. www.menegment.ru Yüklə 42,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2