1/ ekologiyanin iNKİŞaf tariXİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

5.Ətraf mühitin mühafizəsində əsas amil torpaq 
 
Edafik faktorlar bitkilərin böyümə və inkişafı şəraiti sayılır. 
Onlar kimyəvi və fiziki faktorlara bölünür. Kimyəvi faktorlara – 
torpağın reaksiyası, duz rejimi, udma qabiliyyəti, torpağın 
elementar kimyəvi tərkibi və udulmuş kationların tərkibi;
fiziki faktorlara torpağın su və hava rejimləri, torpağın sıxlığı və 
qalınlığı, qranulometrik tərkibi, strukturu və s. aiddir;
bioloji faktorlar da ayırırlar- bura torpaqda məskunlaşan bitki və 
heyvan orqanizmləri daxildir. Yuxarıda göstərilənlərdən 
torpağın nəmliyi, temperaturu, strukturu, məsaməliyi, torpaq 
mühitinin reaksiyası, torpağın duzluluğu ən mühüm ekoloji 
faktorlar hesab edilir. Torpaq litosferin əksər süxurları kimi adi 

---

bərk cisim olmayıb bərk hissəcikləri hava və su ilə əhatələnən 
mürəkkəb üç fazalı sistemdir. Onun boşluqları qaz qarışıqları və 
su məhsulları ilə dolduğu üçün orada bir çox mikro və 
makroorqanizmlərin həyatı üçün əlverişli olan olduqca müxtəlif 
şərait yaranmışdır. Torpaqda bitki qalıqlarının və ölmüş 
heyvanların üzvi və mineral maddələri toplanır. Bütün bunlar 
torpaqda həyatın dolğunluğunu təyin edir. Torpaqda yerüstü 
bitkilərin kök sistemi yerləşir. Torpaqda bitki, göbələk, külli 
miqdarda göy-yaşıl, yaşıl, sarı-yaşıl yosunlar məskunlaşır. Onlar 
həm torpağın səthində, həm də üst qatlarında yaşayaraq üzvi 
maddələri fotosintez edir, torpağı oksigenlə zənginləşdirir, göy-
yaşıl yosunların bəzi növləri isə havadan azotu fiksə edir. 
Burada həm də çoxlu miqdarda saprofit göbələklər inkişaf edir. 
Bir qram qara torpaqda 10 milyarda, yaxud 10t//ha-dək canlı 
orqanizmlər olur, sporlu-sporsuz bakteriyalar, ibtidailər, 
aktinomisetlərə təsadüf edilir. Torpaq litosferin süxurlarından 
bitkilərə həyat, heyvanlara və insana qida verən münbitliyi ilə 
fərqlənir.
Torpağın münbitliyi – onun bitkilər tərəfindən mənimsənilən 
qida maddələri, rütubətlik və s. ilə təminetmə və məhsulvermə 
qabiliyyətidir. Torpağın münbitliyi iki cür olur: təbii və süni 
.Təbii münbitlik təbii ekoloji faktorlar və torpaqəmələgətirən 
proseslərin kombinasiyasından və qarşılıqlı təsirindən asılı olur. 
Süni münbitlik insanların torpağa aqronomik təsirindən 
yaradılır. Təbii münbitlik sabit xassə deyil, dinamik xassədir və 
torpaqdan səmərəli istifadə olunduqda onun münbitliyi daha da 
arta bilər. Məlum odduğu kimi, torpaq bərk, maye və qazşəkilli 
komponentlərdən ibarət olub özündə canlı makro və 
mikroorqanizmləri cəmləşdirir (bitki və heyvan). Bərk 

---

komponentlər torpaqda üstünlük təşkil edib mineral və üzvi 
hissələrdən ibarətdir.
Torpağın üzvi hissəsi mürəkkəb üzvi maddə sayılan humusdan 
ibarətdir. Humus torpağın bitki və heyvan qalıqlarının 
fizikibiokimyəvi çevrilməsi nəticəsində əmələ gələn tünd rəngli 
üzvi hissəsidir. Humusda mikroorqanizmlərin köməyi ilə 
bitkilərin ala bildiyi əsas qida elementləri (azot, fosfor, kükürd, 
karbon və s.) vardır. Humus torpağın məhsuldarlığını artırır, 
onun bioloji aktivliyini yüksəldir. Qaratorpaq humusla ən zəngin 
və ən münbit torpaq hesab olunur. Torpağın maye komponenti 
müxtəlif vəziyyətlərdə ola bilər: 1) azad su – torpağın daha iri 
məsamələrini tutaraq öz ağırlıq qüvvəsi ilə tədricən aşağı sızır; 
2) əlaqəli (hiqroskopik və pərdə suyu) su – torpaq 
hissəciklərinin səthi ilə möhkəm adsorbsiya olunaraq onların 
üzərində pərdə əmələ gətirir; 3) kapilyar su-kiçik məsamələri 
tutaraq orada müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edə bilər; 4) buxar 
suyu – torpaq havasının tərkibində olur. Bitkinin kök sistemi 
üçün ən asan istifadə oluna bilən (əlverişli) azad və kapilyar, 
çətin istifadə oluna bilən əlaqəli (pərdə) su forması hesab 
olunur,buxar halında olan su isə böyük rol oynamır. Torpağın 
bütün maye komponentləri torpağın məhlulu adlanır. Onun 
tərkibində nitratlar, bikarbonatlar, fosfatlar, sulfatlar və digər 
duzlar, həmçinin suda həll olan üzvi turşular, onların duzları, 
əsasən azad və kapilyar suda olan şəkər olur. Əlaqəli suda 
maddələr çətin həll olur. Məhlulun konsentrasiyası torpağın 
rütubətliyindən asılıdr.