1. Eron 19-asrning boshlarida Yaqin Sharqdagi Angliya va Rossiyaning ekspansionistik rejalarida

1. Eron 19-asrning boshlarida Yaqin Sharqdagi Angliya va Rossiyaning ekspansionistik rejalarida

2. 19-asrning birinchi uchdan bir qismidagi Rossiya-Eron urushlari paytida Angliya-Eronning yaqinlashishi

3. 1837-1838 yillarda Eronning Hirot uchun kurashi: Rossiya va Angliya kuchlarining o'rta sharqda sinovdan o'tkazilishi

4. 40-60-yillarda ingliz va rus kapitalining Eronga kirib borishi. 19-asr

Amaldagi manbalar ro'yxati

1. Eron 19-asrning boshlarida Yaqin Sharqdagi Angliya va Rossiyaning ekspansionistik rejalarida

Bir necha marta halokatli istilolar, uzluksiz o'zaro feodal urushlari, shuningdek ko'chmanchi qabilalarning o'troq joylarga bosqinlari qishloqlar va shaharlarning vayron bo'lishiga, Eronda sug'orish tizimlarining buzilishiga olib keldi. Bularning barchasi uning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga to'sqinlik qildi va Eronning 18-asr oxiriga kelib qolishining asosiy sababi bo'ldi. an'anaviy munosabatlar hukmron bo'lgan qoloq mamlakat bo'lib qolishda davom etdi. Eronning ijtimoiy-iqtisodiy qoloqligi madaniyatning tanazzulida ham namoyon bo'ldi.

Iqtisodiy, siyosiy va madaniy qoloqligiga qaramay, Eron XVIII asr oxiriga kelib. hali mustamlakachi yoki Evropa kuchlariga qaram bo'lgan mamlakat emas edi. 1763 yilda Kerim Xon Zend inglizlarga bir qator imtiyozlar va imtiyozlar berdi, shu jumladan inglizlarning Eron sudlariga yurisdiksiyasi yo'qligi, erkin savdo qilish huquqi, Bushehrda mustahkam savdo punkti tashkil etish va boshqalar. [17 , s.234].

18-asr oxiridan boshlab. Yaqin va O'rta Sharq xalqaro siyosatda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu mintaqa davlatlari Evropa qudratlarining diplomatik va harbiy kurashida mumkin bo'lgan ittifoqchilar va dushmanlar sifatida ko'rina boshladilar. Eronning Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkazga bo'lgan yondashuvlari bo'yicha qulay geografik pozitsiyasi bu mintaqada ta'sir o'tkazish va hukmronlik qilish uchun Evropa kuchlari va Rossiya o'rtasidagi keskin siyosiy kurashda o'z o'rnini belgilab berdi.

Eron Evropa davlatlarining harbiy-siyosiy va iqtisodiy ta'sirining xavfliligini darhol anglamadi. Raqiblarini muvaffaqiyatli yo'q qilgan va ishonchli tarzda Shoh taxtiga chiqqan Og'a Muhammad Xon Qajar Eronning faol mustaqil siyosat olib borishi va qo'shni davlatlar va xalqlarga ta'sir o'tkazishi mumkin bo'lgan kuchli davlatga aylanishi uchun ichki imkoniyatlari bor deb hisoblar edi.

Qajarlar Rossiyani qo'llab-quvvatlashdan manfaatdor edilar: Kaspiy mintaqalari hukmdorlari tomonidan Rossiya tomonidan tan olinishi Qajar xonlarining obro'si va mavqeini mustahkamladi.

Og'a Muhammad Xon Rossiya kansleri G.A bilan do'stona maktublar almashdi. Potemkin. 1787 yilda u Potemkinni Eron va Rossiya o'rtasida tuziladigan barcha risolalarni muqaddas ravishda kuzatib borishi va rus savdogarlariga homiylik qilishiga ishontirdi.

Biroq, Og'a Muhammad Xonning Rossiya hukumati bilan munosabatlari tezda yomonlashdi. 1793 yilda Rossiyaning Erondagi konsuli Mixail Skibinevskiyning so'zlariga ko'ra, "Anzeli tashlab qo'yilgan, konsullik uyi vayron qilingan va butun rus qishlog'i forslar tomonidan yo'q qilingan [23, s.27].

1795 yilda Rossiya protektorati ostida o'tgan Gruziyaga Og'a-Muhammadning harbiy yurishi va Tiflisning vayron bo'lishi Rossiyaning javob choralarini keltirib chiqardi. Mashhur eronlik olim Sayd Nafisining so'zlariga ko'ra, Gruziyaga bu safar "Gruziyada Eronga nisbatan nafrat uyg'otdi va uni Rossiyadan yordam so'rashga majbur qildi" [23, s.27], Gruziya va Eron o'rtasidagi madaniy va siyosiy aloqalarning pasayishiga olib keldi. .

XVIII-XIX asrlarning boshlarida. Fors ko'rfazi mintaqasi bir hil butun emas edi. Agar bundan oldin uning tarixi Eron tarixi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan bo'lsa, unda 19-asrning boshidan boshlab. janubiy qirg'oq va unga qo'shni orollar tobora Erondan ajralib qolmoqda. Ushbu hodisaning sababi ikki holatga bog'liq edi: birinchidan, Eronning zaifligi va ikkinchidan, Angliya aralashuvi.

19-asrning birinchi yarmida ingliz diplomatiyasining sa'y-harakatlari. Buyuk Britaniyaning tashqi siyosatining eng muhim vazifalaridan birini - mustamlakalarni egallashni ta'minlash va ularni ekspluatatsiya qilishni ta'minlash, shuningdek metropoldan Sharq tomon yo'lda kuchli nuqtalarni yaratishga qaratilgan edi. XIX asrning boshlarida Buyuk Britaniya savdo va yuk tashish sohasida monopoliyani ta'minlagan kuchli mustamlakachi davlat edi. Angliyaning mustamlakalardagi siyosati tobora ko'proq sanoat burjuaziyasi manfaatlariga bo'ysundirildi, mustamlakachilik siyosati tobora ko'proq savdo siyosati bilan aniqlanib bordi. Angliya sanoatining jadal rivojlanishi burjua oldida marketingni barcha dolzarbligi bilan qo'ydi: mavjud bozorlardan to'liq foydalanish va yangilarini ochish Britaniya iqtisodiyoti uchun hayotiy muammoga aylandi.

Angliyaning boshqa Evropa kuchlari bilan raqobati uning mustamlakachilik siyosatini o'zgartirishni talab qildi. 19-asrning birinchi yarmida Evropa mamlakatlarida kapitalizmning rivojlanishi. Osiyoda, shuningdek, Afrikaning O'rta dengizga tutash mintaqalarida ularning mustamlaka ekspansiyasining kuchayishiga olib keldi. O'sha paytdagi Evropaning asosiy mamlakatlari (Angliya, Frantsiya, Rossiya) tranzit yo'llarini egallashga, o'zlarini yanada kengaytirish uchun bazalar bilan ta'minlashga intildilar.

19-asr boshlarida Fors ko'rfazi mintaqasini mustamlakalash bo'yicha aniq rejaning bevosita yaratuvchisi va ijrochisi. Hindistondagi mustamlaka armiyasining ofitseri Jon Malkom (1769-1833) edi. Malkomning Erondagi faoliyatini o'rganish N.N. Tumanovich o'z tadqiqotida siyosiy maqsadlardan tashqari uning missiyasiga strategik razvedka vazifalari yuklanganligini ta'kidlaydi: "Erondagi umumiy vaziyatni o'rganish, Eronni Angliya siyosatining asosiy oqimiga olib kirish imkoniyatlarini topish, Eron hukmron doiralarini majburlash inglizlarning buyrug'iga bo'ysunish, Eronni Kaspiy dengizi va Markaziy Osiyo mintaqasiga kengayish uchun plyonkaga aylantirish »[35, 64-bet].

19-asrning birinchi yillarida Malkolm tomonidan tuzilgan Fors ko'rfazi mintaqasini mustamlaka qilish rejasi bu erdagi ahvol haqida doimiy ravishda olingan ingliz agentlari tomonidan etkazib beriladigan ushbu hududdagi vaziyat to'g'risida muntazam ravishda olingan doimiy ma'lumotlarga asoslangan edi. Yaqin Sharqdagi ikki asrlik ingliz razvedka faoliyati natijasi. Rejaning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:

1) "Fors, Sharqiy Turkiya va Arabiston davlatlari va feodal knyazliklari" haqiqiy hukumatlar "emas, balki" manfaatlarini ilgari suradigan har qanday millat "o'z maqsadlari uchun foydalanishi mumkin bo'lgan mamlakatlar" deb hisoblanishi kerak [35, 64-bet]. Aynan Angliya, Malkolmning ishonchiga ko'ra, nomlari ko'rsatilgan mamlakatlarda o'z hokimiyatini o'rnatish, ularni o'zlarining siyosat vositasiga, so'ngra mustamlakalarga aylantirish uchun shunday millatga aylanish zarur edi.

2) "Fors ko'rfazida o'z savdo bazamizga, siyosiy muzokaralarimizga va harbiy ta'minot omboriga aylanishi kerak bo'lgan baza tashkil etilishi bilan biz mahalliy ta'sirni kuchaytirishimiz va kuch ishlatadigan bo'lamiz. nafaqat boshqa Evropa davlatlarini bu hududdan haydabgina qolmay, balki biz xohlagan miqyosda muzokara olib borish va harbiy operatsiyalar o'tkazish imkoniyatiga ega bo'lamiz.Fors ko'rfazida ham xuddi shunday umid tuyg'ularini singdira olishimiz uchun o'z o'rnimizni egallashimiz kerak. dunyoning ushbu qismidagi barcha davlatlar ular bilan har qanday aloqalarni o'rnatishga umid qilishimizdan oldin o'zlarini his qilishlari kerakligini qo'rqishadi ... biz uchun foydali .. Agar biz Fors ko'rfazida o'zimizni mustahkamlasak, kelajakda biz xohlagan narsaga erishamiz. Fors, Arabiston va Turkiyaga tahdid solishi mumkin »[35, s.64-65].

Malkolm raqobat oldidan o'tish uchun mustamlakachilarni zabt etishni darhol boshlashni va eng avvalo Xark oroliga zarba berishni taklif qildi.

Britaniyaga qarshi qarshilikni to'xtatish uchun Malkolm fuqarolararo nizolarni va unga hamroh bo'lgan vayronagarchilikni targ'ib qilishni tavsiya qildi.

Shunday qilib, Malkolmning rejasida inglizlarning Fors ko'rfazi mintaqasi ustidan nazoratni qo'lga kiritishni maqsad qilgan maqsadlari aniq belgilab qo'yilgan: uni o'z mollari bozoriga aylantirish, Angliyaning Yaqin Sharqdagi siyosiy markazi, ularga qarshi tura oladigan harbiy baza. har qanday raqobatchilar va Eron, Arabiston, Turkiyaga qarshi Hindistonda bo'lgani kabi bu erda ham hukmronlik qilishlariga imkon beradigan darajada miqyosda harbiy harakatlarni amalga oshiradilar.

Ushbu maqsadlarga erishish uchun vositalar kam bo'lmagan aniq ro'yxatda keltirilgan: birinchi qadam - Xark orolini egallab olish va uni qal'aga aylantirish; ikkinchi qadam - qo'shni mamlakatlarning ichki ishlariga aralashish, ularni to'liq anarxiya va fuqarolararo nizo holatiga keltirish, inglizlarga qarshi kurashning oldini olish va bu mamlakatlarni o'zimizga bo'ysundirishni osonlashtirish; uchinchi qadam - Eron, Turkiya, Arabistondagi ochiq diktat, Fors ko'rfazi mintaqasini umuman mustamlaka mulkiga aylantirish va yanada kengaytirish uchun tramplin. [35, s.65].

19-asr boshlarida Rossiyaning Kavkazdagi siyosati. asosan harbiy-strategik xususiyatga ega bo'lib, Zakavkazda, Qora va Kaspiy dengizlarida chorizm mavqeini mustahkamladi va Kaspiy tomon tortishayotgan mamlakatlarda uning iqtisodiy va siyosiy ta'sirini yanada kengaytirishga hissa qo'shdi. Eng muhimi, rus mulozimlari, ammo u qadimiy tarixiy aloqalari bo'lgan O'rta Osiyo xonliklari bilan savdo-sotiq va siyosiy aloqalarni rivojlantirishdan manfaatdor edilar. Sharq bilan iqtisodiy aloqalar uchun sharoitlarni yaxshilash 19-asrning birinchi o'n yilligida belgilangan keng dasturning bir qismi edi. Rossiya imperiyasining tijorat qudratini kuchaytirish, uning sanoat va qishloq xo'jaligi mahsulotlari marketingini kengaytirish va tranzit savdodagi o'rni. Shu bilan birga, 19-asrning birinchi yarmidagi ko'plab rus hujjatlari va siyosati. Rossiya hukumati O'rta Osiyo xonliklariga nisbatan jiddiy tajovuzkor niyatlarni namoyish qilmaganligini ko'rsatmoqda: ular Buxoro, Xiva va Qo'qonda Rossiya ta'siri ustun bo'lishi kerak degan noaniq dalillar bilan cheklanib qolishdi. Ayni paytda ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi rus tadbirkorlarining Osiyo bozorlariga, shu jumladan Markaziy Osiyoga bo'lgan qiziqishini rag'batlantirdi [39, s.389].

Demak, Angliya va Rossiya Eronda katta manfaatlarga ega edilar, avvalambor iqtisodiy xarakterga ega edilar, chunki Eron ulkan savdo bozori vazifasini bajargan va "buyuk davlatlar" byudjetini to'ldiradigan xazina uyi bo'lgan. Shuni hisobga olsak, 18-asr oxiri - 19-asr boshlari. inqilobiy Frantsiyaga katta mablag'lar kerak edi, Angliyaga yangi mustamlakalar va savdo bozorlari kerak edi va podsho Rossiyasi Kavkazda va Rossiyaning janubida yanada kuchaytirildi, "buyuk davlatlar" o'rtasidagi raqobat yanada kattaroq darajada oshkor bo'ldi.