1. Fəlsəfənin predmeti və sosial funksiyaları “Fəlsəfə

30)Hürrufilik fəlsəfəsi.İ.Nəsimi və İ. Nəimi.
XIV əsrdə Azərbayçanda hürufilik cərəyanı meydana gəlir. Banisi Fəzlullah Nəimi (1330-1394) idi. Əsəri "Cavidannamə" adlanır. Hürufilik ərəbcə hüruf sözündən əmələ gəlmişdir, mənası hərflər deməkdir. Hərflərə mistik ilahi məna verilməsi bu təlimin başlıca fərqləndirici cəhətidir. Əsas ideya isə Allaha məxsus keyfiyyətin təcəssümü, insanın allahlaşdırılması, kainatın əbədiliyinin qəbul edilməsidir. Nəticədə Nəimi həbs edilərək, sonralar edam olunmuşdur. Fəzullah həbsxanada məşhur «cavidannamə» əsərini yazmışdır. Sözlərin müqəddəsliyini irəli sürən həmin əsərdə hürufiliyin başlıca prinsipləri öz əksini tapmışdır. Bəzi filosoflar bu cərayanı idealist, bəziləri isə materialist istiqamətə aid edirlər. Əslində isə təlim mistik dini cərəyan hesab olunmalıdır. Ayrı–ayrı materialist müddəalar bu cərayanı materialist cərəyan hesab etmək üçün kifayət deyildir. «Allah mənəm», «Allah mənim özümdədir» fikri də allahın tam inkarı deyil, onun insanda təcəlla tapmasının təsdiqidir. Hürufizm tərəfdarları müsəlmançılığın müqəddəs kitabı olan Quranın bütün şeylərin məcmusu olduğunu göstərirlər. Allah isə ilkin əsas olmaq funkisiyasını itirmir.
Hürufiliyin ən böyük nümayəndəsi İmaddəddin Nəsimi (1369-1417) olmuşdur (Əsl adı Seyid Əli). Azərbaycanın filosofu Şamaxı şəhərində dünyaya göz açıb. İlk təhsilini Şamaxıda almış, dövrün elmlərini, dinlərin tarixini, məntiq, riyaziyyat və astronomiyanı öyrənmişdir. X əsrdə Bağdadda dara çəkilmiş həllac Mənsur Hüseynin Sufi görüşlərini təbliğ edən Nəsimi ilk şe'rini Hüseyn təxəllüsü ilə yazmışdır. XIV əsrin sonlarında Azərbayçanda keniş yayılmış hürufi (hürufi ərəbçə hərflər sözündəndir) təşkilatları ilə əlaqə saxlamışdır. Fəzlullah Nəiminin görüşlərini mənimsəyərək təriqətin fikirlərini təbliğ edən şe'rləri yazmağa başlamış və bu vaxtdan e'tibarən Nəiminin təxəllüsü ilə həmahəng deyilən Nəsimi təxəllüsü qəbul etmişdir. 1394-cü ildə Nəimi e'dam edildikdən sonra onun "Vəsiyyətnamə"sinə əsasən Nəsimi Təbrizə, oradan da Anadoluya (Türkiyəyə) getmiş hürufilik ideyalarını yaydığı üçün dəfələrlə zindana salınmışdır. Ömrünün son illərini Hələbdə yaşamış, orada həbs olunmuş, "kafir", "dinsiz" e'lan edilərək, Misir Sultanının əmri və ruhanilərin fitvası ilə diri-diri dərisi soyulmuşdur.
Nəsiminin görüşlərində insana məhəbbət, insan şəxsiyətinin azadlığı mövzusu başlıca yer tutur. Şair insanı alçaldan, azadlığını buxovlayan feodal dini-əsarət əleyhinə alovlu e'tiraz səsini qaldırdı. Nəsimi insanı bir yaradıçı varlıq kimi ucaldır, hətta "məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam" deyərək insanın qüdrətini tərənnüm edirdi, lakin insanı ilahiləşdirən mütəfəkir onu göylərə qaldırmır, konkret insan obrazını nəzərdə tuturdu. Şairin lirik "məni" elə bir aləmdir ki, bütün kainatın sirləri burada gizlənmişdir. O əzəli və əbədidir, dünyada müxtəlif şəkillərdə təzahür edir. İnsan zəkasının, varlığın sirlərini açmağa qadir olduğuna dərin inam bəsləyən Nəsimi ideyalarında insanın özünü, beləliklə də həqiqəti dərk etməyə çağırırdı. Həyat və kainatın sirlərini dərk etməyə sə'y göstərən mütəfəkkir ardıcıl panteizm mövqeyində durur, özündən əvvəlki panteistlər kimi ruhun cəmadət (cansız aləm), nəbadət və heyvanatdan keçərək, insana doğru inkişafını qəbul edirdi. Nəsiminin fikrincə maddə məhv olmur. Əbədi yaşayır, insan öldükdən sonra bitki şəklində yenidən həyata qayıdır. Beləliklə o, həyatı əzəli və əbədi adlandırır. Lakin başqa panteistlərdən fərqli olaraq, Nəsimi bu fikirləri hürufilik baxımından izah edir. Nəsimi həyat gözəlliklərini təsdiq edən, ondan bəhrələnməyə çağıran nikbin ruhlu mütəfəkkirdir. Nəsimi sufilərə tənqidi yanaşmış özünü dərk edən, həyatın zövqünü bu dünyada görən, insan qüdrətinə inanan, onu həyatın yaradıçısı sayan, insan gözəlliyini təqdir edən hünərli, iradəli bir şəxsiyyət olan "arif" obrazını onlara qarşı qoymuşdur. Nəsimi yaradıcılığında onu kafirlikdə, dinsizlikdə təqsirləndirən ideya düşmənləri ilə mübarizəsi əhəmiyyətli yer tutur. O, insanlar arasında dini e'tiqadlarına görə ayrı-seçkilik, düşmənçilik salan "əyri nəzər" din xadimlərini qətiyyətlə izləyir, bütün xalqları bir e'tiqada, dostluğa səsləyirdi. Böyük Nəsiminin rübailərində hürufiliyin müddəaları, həyat və kainat haqqında düşüncələri yığcam və məntiqi bir dildə ifadə olunmuşdur. Nəsiminin əsərləri hələ sağlığında Azərbaycanda, Yaxın Şərqdə, İraqda, Kiçik Asiyada və Suriyada, eləcə də Orta Asiyada uyqurlar içərisində şöhrət tapmışdır.

XIV əsrdə Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafında dünya şöhrətli şair Məhəmməd Füzulinin böyük xidməti olmuşdur.