1. Feminizm Feminizm (ingiliscə-feminism) sözü latın sözü femina (qa­dın) əsasında yaradılıb. Feminizm

Qadın hərəkatının inkişaf mərhələləri

Bəşəriyyətin inkişaf tarixi mərhələləri boyunca qadınlar kişilərlə bərabər eyni hüquqlar qazanmaq uğrunda mübarizə aparmışlar. Sözügedən mübarizənin özünəməxsus inkişaf yolu və böyük tarixi vardır.
“Qadın hərəkatı” anlayışının mənası qadınların öz hüquq­ları və maraqları uğrunda mübarizə formalarının müxtəlifliyini göstərir. Sosioloqlar əsasən, qadın hərəkatını sosial hərəkatın bir forması kimi öyrənirlər. Qadın hərəkatı özlüyündə bir məqsəd ətrafında birləşmiş, ümumi mənəvi dəyərlərə, normalar sisteminə və qadın mənafelərinə malik olan müxtəlif sosial, demoqrafik, etnik və milli qadın qruplarının birgə fəaliyyət istiqamətidir.
Bu hərəkatın kökləri hələ XVII əsrə aparıb çıxarır. O dövr­də feminizmi qadınların bərabərliyinin əsas məqsədləri kimi bə­yan etmiş inqilabi ruhlu burjuaziya sinfinin mütərəqqi fikir­lərindən bəhrələnən əks cins üçün ideologiyaya çevril­mişdi. XVII əsrin feminist qadınları öz siniflərinin, zəmanələrinin nü­mayəndələri idilər. Lakin onlar feodalizmin kapitalizmə keç­məsi nəticəsində cəmiyyəti əhatə etmiş dəyişikliklərin qadın­ların vəziyyətinə təsiri ilə heç cür barışa bilmirdilər. XVIII əsrin uğurlarına qədər qadınların siyasi, ictimai haqları demək olar ki, yox idi. İstər dini məzhəblər, istərsə də qanunlar qadın­ları bir çox haqlardan məhrum edirdı. Qadınlar özləri mülkiy­yət sahibi ola, heç bir işə qatıla bilmirdilər. XVIII əsrin axır­larında feminist qadın hərəkatına qatılanlar özlərinin ideoloqu kimi Böyük Fransa inqilabının tərəfdarı, ingilis jurnalisti, xa­nım M.Uolstonkraftı irəli çəkirlər. Onun kəskin məzmunlu ifşa­edici çıxışları və məqalələri, qadını alçaldan ictimai qu­ru­luşun dəyişdirilməsinə yönələn çağırışları, sanki barıt partla­yışına bənzəyirdi.
Bu ideyalar uzun müddət yaşadı və sonradan qadınların bərabərhüquqluluğu uğrunda mübarizənin tərəfdarları olan sufrajist qadınlar tərəfindən daha da inkişaf etdirildi.
“Sufrajizm” ─ İngiltərədə XIX əsrin ikinci yarısında ya­ranıb. Sufrajizm iki, sağ və sol qollara ayrılır. Sağ qolda birlə­şən liberal hərəkatın nümayəndələri mübarizənin konstitusion üsullarla aparılmasının tərəfdarları kimi çıxış edirdilər. Sol ─ radikal Britaniya sufrajizminin “Militant” adlanan nümayən­də­ləri sağ qolun sufraistlərindən yalnız taktikaları ilə fərqlənir­dilər. Onlar əzmli, qeyri-konstitusion vasitələrdən istifadə edir­dilər. Liberal və radikalların seçki mitinqlərini pozmağa çalışır, ictimai yerlərdə nümayişlər təşkil edir, icazəsiz paradlar və yürüşlər keçirirdilər. Sufrajist qadınların əsas tələbi onlara seç­mək hüququnun verilməsi idi. Bu qadınlar səmimiyyətlə inanır­dılar ki, seçmək hüququ qadınların kişilərlə bərabər hüquqlu­lu­ğunu təmin edəcək, əmək sahəsində bərabər ödənişin aparıl­masına imkan yaradacaq, məktəblərə, kolleclərə və müxtəlif ixtisaslı peşələrə yiyələnməyə yol açacaqdır. Eyni zamanda bu vasitə ilə cəmiyyətdə qadınlara qarşı zorakılıq və cinayətlər dalğasının qarşısı alınacaqdır.
XX əsr sosial transformasiya, elmi-texniki yüksəliş və in­kişaf dövrü olmaqla yanaşı, “qadın inqilabı” dövrüdür. Dünya tarixindən məlumdur ki, bir sira iri siyasi sosial-iqtisadi böh­ranlar dövründə qadınlar ictimai hərəkatların yaranmasının ilkin təşəbbüskarı və bəzən də liderləri rolunda iştirak etmişlər. Bu zaman onlar nəinki “güclü cinsi” təkrar etmir, hətta kişilərə, onların əxlaqına, dünyagörüşünə və s. nüfuz edirdilər. Qadınlar dövrün nəbzini tutaraq, həm də siyasətin subyekti kimi, qa­dınlar özlərinin güclü olmayan strukturlu özünütəşkil forma­larını yaradırlar. Bu təşkilatlarda ümumi maraq dairəsi olan qadınlar qısa və ya uzun müddətə birləşirlər.
Qadınların Azadlığı Uğrunda Hərəkatın (QAUH) iştirak­çıları -neofeminist qadınlar da fəallıq göstərirlər. Bu hərəkat öz-özünə yaranmamışdı, qadınların cəmiyyət tərəfindən alçal­dıl­masına qarşı etirazının təşkilatlanmış formada təsdiqi idi. QAUH əsrimizin 60-cı illərində ABŞ-da iqtisadi və siyasi hə­yatda, ailədə hüquqların tapdanmasına, qadın mənliyinin alçal­dılmasına, mənəvi zorakılığa qarşı mübarizədə meydana gəl­mişdir. Feminist qadınların ideyaları kütlə arasında canlı əks-sə­daya səbəb olmuşdur. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, bu il­lərdə ABŞ-ın qadın hərəkatını məhz feminist qadınlar idarə edir­dilər. Bu hərəkat tezliklə Böyük Britaniya, Kanada, Avstra­liya, Yeni Zelandiya və Skandinaviya ölkələrində geniş vüsət tapdı.
XX əsrin əvvəllərində həmçinin “qadınların azad olmasının humanist yolları” ideyası da ortaya çıxmışdı. Bu fikrin müəllifi, feminist utopiyanın banisi Ş.P.Kilman belə hesab edirdi ki, mübarizənin əsasında qadınların ictimai prosesləri dərk etmə­sinin inkişafı durmalıdır. Qadınların azad olmasının bütün əv­vəlki ideyalarına qarşı müəllif tamamilə yeni, humanist nəzə­riyyəni “sosializm uğrunda qadınların dinc kollektiv çıxışları” ideyasını qoyurdu.
XX əsrin əvvəllərində bir çox ölkələrdə qadınlar arzu et­dikləri siyasi hüquqlara nail ola bildilər, lakin bu, onların həya­tında heç bir əhəmiyyətli, nəzərəçarpacaq dəyişikliklərə gətirib çıxarmadı və qadınlar bunu çox sonralar dərk edə bildilər.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra, sufrajist qadın hərə­katının başında dayanmış, əhalinin orta təbəqəsindən olan ame­rikalı və ingilis qadınlar, uzun müddət demokratik hüquqlar uğrunda gedən mübarizədən kənarda qalmışdılar. Onların mübarizəyə qoşulmasına və aktivləşməsinə 1963-cü ildə işıq üzü görmüş “Qadınlığın mistikası” kitabı (müəllifi xanım B.Fridandır) qüvvətli təkan verdi. Bu kitabın əsasını sosioloji tədqiqatlar təşkil edirdi. Kitab təbliğat maşını tərəfindən yara­dılmış ideal burjua ailəsini, amerikansayağı qadın xoşbəxtliyini və istehlakçı-qadın stereotipini tamamilə ifşa edir, kollec qa­dınların özlərinə ər tapa biləcəyi yer kimi səciyyələndirilirdi. Qadın cinsindən olan tələbələr həddindən artıq “düşünən” görünməmək üçün öz biliklərini nümayiş etdirməməliydilər. Müəllif etiraz etməyə çağırır və belə nəticəyə gəlmişdi ki, “Yalnız xəstə cəmiyyət öz problemlərini görmək istəmir, öz üzvlərinə bərabər imkanlar yaratmır və qadınlarının bacarıq­larına biganə qalır”. Tənqidçilərin və mətbuatın etiraf etdiyinə görə, xanım B.Fridanın kitabı əhalinin orta təbəqəsinə mənsub qadınlar üçün ensiklopediyaya çevrilmişdi.
Elə bu dövrdə xanım B.Fridanın həmfikirləri Qadınlar Milli Təşkilatını (QMT) təsis etdilər. Təşkilatın əsas tələblərini, əmə­yin ödənilməsində qadınlara qarşı hüquq pozuntularının ləğv edilməsi və qadınların imkanlarına biganə qalan qanunve­riciliyə yenidən baxılması idi. Bu təşkilat liberal feminizmin əhval-ruhiyyəsini əks etdirirdi, bir çox ölkələri bürümüş qadın azadlığı uğrunda hərəkatın tərkib hissəsi idi.
1970-ci ildə Nyu-York şəhərində “Qadınların birliyi hər şeyə qa­dirdir” adlı antologiya işıq üzü gördü. Toplunun 50 müəl­lifi­nin hamısı (yazıçılar, jurnalistlər, müəllimlər, həkimlər, hüquq­şünaslar, rəssamlar və b.), müxtəlif millətlərin və siniflərin nü­mayəndələri, radikal feminizm ideyalarının tərəfdarları idi. On­ların əksəriyyəti tələbələrin kütləvi etiraz çıxışlarının iştirak­çısı olmuşdu və solçu hərəkatın sıralarında birləşirdi. QMT-nin bəzi iştirakçıları belə hesab edirdilər ki, qadınların bu vəziyyətinin kökünü dövlətin siyasi sistemində axtarmaq lazımdır və onların fikrincə, belə sistemi yaradan kişilərdir. Nəticədə, kişilərə qarşı mübarizə aparmaq lazımdır. Lakin hərəkatın başında duran ki­şilərin qadınların tələblərinə biganə qalmaları QMT-nin yalnız qadınlardan ibarət müstəqil hərəkat yaratmasına səbəb oldu.
Qeyd etdiyimiz kimi, Qadınların Azadlığı Uğrunda Hərəkat əsrimizin 60-cı illərinin ortalarında ABŞ-da yaranmışdı. İlk vaxtlar ölkənin bir neçə iri şəhərində fəaliyyət göstərdiyi halda, artıq 70-ci illərdə bu hərəkat dalğası ABŞ-ın bütün şəhərlərini bürümüşdü. Bundan əlavə, tibb bacıları və silahlı qüvvələrdə xidmət göstərən qadınlar qruplar şəklində hərəkata qoşulurdular. Eyni zamanda yaşlı qadınların da bu hərəkatda ayrıca qrupu ya­randı. Katolik kilsələrində xidmət göstərən rahibə qadınlar bü­tün­lükdə kişilərdən ibarət olan klerikal iyerarxiyadan özləri üçün daha çox müstəqillik tələb etməyə başladılar. Qadın əməyinin qiymətləndirilməsindəki haqsızlığa və abortun qadağa olunması ilə bağlı qanuna etiraz əlaməti olaraq çox sayda nümayişlər və marş­lar keçirilirdi. Feminist qadınlar (hərəkatın əvvəlində işti­rakçılar tamamilə ağ irqə mənsub qadınlardan ibarət idi) ABŞ-ın qara dərili qadınlarına da müəyyən təsir göstərirdilər. Əvvəllər bu qadınlar vətəndaşlıq hüquqları uğrunda öz irqlərinə mənsub kişilərlə bərabər mübarizə apardıqları halda, sonralar ayrılaraq qaradərili qadınların azad olunması uğrunda müstəqil hərəkat yaratdılar. Amerikalı neofeminist qadınların hərəkatı digər öl­kələrdə də geniş vüsət aldı. Tezliklə Qadınların Milli Təşki­latı­nın ardıcılları Kanadada, Fransada, Avstraliyada, İsveçdə, Yapo­niyada, Almaniyada, Hollandiyada, Finlandiyada və Böyük Britaniyada meydana çıxdı. Bu hərəkatın əsas tələbləri:

• 
  əməyə görə bərabər ödənişlər;
  
• 
  bərabər təhsil və imkanlar haqqı;
  
• 
  sutka ərzində ödənişsiz körpələr evi;
  
• 
  abort etmək haqqı və hamiləliyin qarşısını almaq üçün ödənişsiz vasitələr;
  
• 
  ailə vəziyyətindən asılı olmayaraq, bütün qadınların təcavüzə məruzqalma qorxusundan azad olmaları;
  
• 
  kişilərin üstünlüyünü və qadınlara qarşı güc tətbiq olunmasını müdafiə edən bütün institutların ləğv edilməsi və s.
  

80-ci illərin əvvəllərində İngiltərə, Şotlandiya, Uels və Şi­mali İrlandiyanın müxtəlif guşələrində kişilərin təcavüzündən qorunan qadınlar üçün 100-dən artıq sığınacaq yaradılmışdı. Burada onların özləri və övladları üçün kişilərdən iqtisadi cə­hətdən asılı olmamaq uğrunda mübarizə yolları öyrədilirdi. Feminist qadınlar etiraz yürüşləri təşkil edir, qadınların özlərini küçələrdə təhlükəsiz hiss etmələri uğrundakı mübarizəsinə ictimaiyyətin diqqətini cəlb etməyə çalışırdılar. Zor işlətməyə qarşı keçirilən etiraz həftələri zamanı feminist qadınlar müvafiq ədəbiyyat və vərəqələr yayır, teatrlaşdırılmış tamaşalar gös­tə­rirdilər. Bundan əlavə, QAUH-un iştirakçıları öz qrupları nəz­dində uşaq bağçaları və körpələr evləri təşkil etmiş, boşanan qadınlar üçün qadın evləri və məsləhətxanaları açmışdılar. Eyni zamanda onlar həbsdə olan qadınların azad edilməsi məqsədilə xüsusi fondlar yaratmışlar.
Qarşıya qoyulmuş tələblərin hamılıqla qəbul olunması, konkret fəaliyyət istiqamətləri, aktiv iş metodları, qarşılıqlı an­laşma və yardım mühitinin yaradılması üçün edilən səylər, neo­feminist qadın hərəkatını güclü və hesablaşmalı qüvvəyə çevir­mişdi. “Sırf qadın problemləri”nin dar çərçivəsindən tədricən çıxaraq, daha geniş spektrə malik qlobal problemlərə müdaxilə etdikcə, QAUH-un nümayəndələri demokratik və mütərəqqi qüvvələrin ümumi mübarizəsinə qoşulmağa başladılar.
Feminist qadınların müharibə əleyhinə aparılan hərəkatda da öz yerləri olmuşdur. Müdafiə Nazirliyinin qarşısında pi­ketlər keçirilməsi və hərbi bazaların ətrafında sülh düşər­gələ­ri­nin yaradılması ilə bağlı tələblər səslənirdi. Feminist qadınların və sosialist ölkələri qadınlarının kütləvi nüvə qırğın silahlarının tamamilə ləğv olunmasına çağırış tələbi BMT-nin Baş As­samb­leyasının II xüsusi sessiyasına ünvanlanmış və birgə peti­siya hazırlanmışdır. Bu sənəd kütləvi nüvə qırğın silahlarının tamamilə ləğv olunmasına çağırış tələbi idi. Nəhayət, 1982-ci ildə Qərb və Şərq ölkələrindən keçməklə, birgə sülh yürüşünün təşkili ideyası gerçəkləşdi. Danimarkanın Kopenhagen şəhə­rin­dən başlanğıcını götürmüş bu yürüş Finlandiya, sovet şəhərləri olan Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) və Minskdən keçərək Belarusdakı Xatın memorial-xatirə kompleksində sona yetdi. Bu yürüşün İsveçdən, Danimarkadan, Norveçdən, Finlandi­yadan, keçmiş Sovetlər İttifaqından olan iştirakçılarını eyni şüarlar və tələblər birləşdirirdi. Beləliklə, altı illik mübarizənin nəticəsi olaraq, nüvə silahlarının qarşılıqlı ləğv olunması haqda Sovet-Amerika Müqaviləsi imzalandı.
Dünya qadın hərəkatının inkişaf mərhələlərini nəzərdən keçirərkən qeyd olunmalıdır ki, son onilliklər beynəlxalq qadın hərəkatının ciddi bir siyasi qüvvəyə çevrilməsi ilə əlamətdardır. Son dövrlər ideoloji baxımdan fərqli baxış tərzlərinə baxma­yaraq, bütün səylərin birləşdirilməsi üçün qarşılıqlı addımların atılması istəyi aydın nəzərə çarpır. Beynəlxalq forumlar, kon­franslar miqyasında görüşlər təşkil olunaraq, ümumi qərarlar qəbul edilməsi üçün platformalar müəyyən edilir. Qadınlar “soyuq müharibə” nəticəsində uzunmüddətli fasilələrə səbəb olmuş və arası kəsilmiş qarşılıqlı əlaqələri ya bərpa etmiş, ya da daha da möhkəmləndirmişlər. Onlar xalq diplomatiyasının təşəbbüskar və fədakar nümayəndələrinə çevrilmiş, mübarizləş­mişlər. Bu bir faktdır ki, XX əsr qadınların cəmiyyətdə statu­sunu dəyişdirmiş, onların dövlət quruculuğuna cəlb edilməsi, idarəçilik və idarəetmə sahəsində qadın və kişilərin bir-birini tamamlamasına zəmin yaratmışdır.