1. Fənnin məqsədi və vəzifələri Dilin funksiyaları. Kommunikasiya. Ritorikanın tarixi

25. Dil və nitqin funksiyaları
Dil ve nitq anlayışlarının qarşılıqlı münasibəti barəde evvelki bölmələrdə verilən geniş şərh-lerden belə qənaətə gəlmək olar ki, onların funksiyaları da tamamilə eynidir. Bu güman ondan irəli gəlir ki, dilsiz hər hansı bir nitqdən söhbət gedə bilməz. Həqiqətən də, öz əsas funksiyalarına görə (məlumatverme, ünsiyyət və təsirgöstərmə) dil ve nitq arasında heç bir fərq yoxdur. Bele ortaqlıq bir o qeder de populyar olmayan diger funksiyalara da qismən şamil oluna bilər. Qeyd edək ki, dilin və nitqin funksiyalan problemi bu gün də aktualdır və ayrı-ayr7 tədqiqatçıların yeni-yeni funksiyalar ətrafında fikirləri çarpazlaşır. Dilin və nitqin çox vacib sayılan funksiyaları aşağıdakılardır:
1.Informativ(məlumatvermə) funksiya- Bəşər övladinin minillikler boyu əldə etdiyi informasiyaların nəsil-nəsil ötürülməsi, şüurlu fealiyyetde onlardan istifadə olunması ki mi başa düşülməlidir. Nitq prosesinde melumatverme hem yazılı, həm də şifahi şəkildə mümkündür. Bəzi məqamlarda besit məlumatları qeyri-verbal vasitelerle de çatdır-maq mümkündür. 2.Kommunikativ(ünsiyyət) funksiya - Dilin və niqin ünsiyyətə xidmət etmesidir. Ünsiyyetsiz cəmiyyet yoxdur. Çünki onun varlığını təşkil edən sosial fərdlər ünsiyyətə möhtacdırlar. Dilin və nitqin bu funksiyası verbal və qeyri verbal ünsiyyət vasitələri ilə gerçekleşir. 3.Emotiv(təsirgösterme)funksiya-Bu esasen, emo sionallıqla bağlı funksiyadır.
Göstərilənlərdən savayı dilin apelyativ, konativ və fatik funksiyalarını göstərmək zəruridir. Apelyativ funksiya esas etibarı ilə dinləyiciyə müraciət olunması funksiyasıdır. Nitq mədəniyyəti və etiket baxımından bu funksiya olduqcaönəmlidir. Müraciətsiz ünsiyyət ağlasığmazdır. Hər bir ce miyyətin və fəaliyyət sferasının özünəməxsus müraciət for maları ve elementləri vardır. Diplomatik fəaliyyət sferasında da bu funksiya danışıqlar, görüşlər və söhbetler aparılma sında nəzərəçarpacaq dərəcədə aktuallaşır.Tebiidir ki, danışan və dinləyən arasındakı nitq müba dilesinde terefler bir-birini müəyyən fəaliyyətə təhrik edirler. Bu funksiya konativ funksiyadır. Psixoloqlar daha çox dilin və nitqin tənzimləmə funksiyasına diqqet tuşlayırlar. Biz bu barədə ünsiyyətin funksiyalarından danışarkən ətraflı məlu mat vereceyik. Eyni zamanda koqnitiv funksiyadan da bir neçe söz deyə bilərik. Bu əldə olunmuş bilgilerin qorunması funksiyasıdır. Bilməliyik ki, göstərdiyimiz funksiyalar bütün dilləri əhatə edir və milli dillərə, ayn-ayrı şəxslərə, sosial qruplara xas olan səciyyəvi funksiyalar haqqında danışmaq elmilik den uzaqdır. Çünki dil və nitq anlayışlan psixofizioloji mahiy yətlidir və onların funksiyaların tipologiyası insanın duymaq, düşünmək, dərk etmək və ifadə etmək keyfiyyətlərinə söy kenir.
Əlavə olaraq nitqin daha bir neçə funksiyasını qeyd etmək olar. Nitqin daha bir neçə funksiyası mövcuddur. Bun lar magik (əfsunlama), marka(adlandırma) ve fatik(əlaqə) funksiyalandır. Fatik funksiya demək olar ki, heç bir malu matvermaya malik deyildir. Danışan tərəflər sanki bir-birini sorğuya çəkməklə tanışlığa can atır və bu zaman, demək olar ki, boş-boşuna söhbətlər edirlər. Misal üçün, qatarda eyni kupede olan sərnişinlər qısa müddətdə tanışlığa can atırlar, «yola körpu salırlar. Boş söhbətlə vaxtı öldürmək>> motivləşməyən nitq olsa da, daxili ehtiyacdan doğur ve qa çılmazdır. Yəni, insan «ağzına su alıb durmaqda» acizdir. Televiziya tamaşalarından birinde xalq artisti Arif Quliyevin rastlaşdığı adamlardan can qurtarmaq istəyi «Salam.Sağ ol. Yaxşıyam.» deyimində çox uğurlu seslenir.Bir çox hallarda dilin və nitqin funksiyalarından söz açarken bunlan ünsiyyət funksiyaları ile eyniləşdirirlər. Bu ona göredir ki, sosial funksiyalar birbaşa yuxarıda sadala dığımız funksiyalanı özündə birləşdirir.