1-Inersial sanoq sistemalari 2-Oʻzgaruvchan massali jism harakatlanishi

Reja
1-Inersial sanoq sistemalari
2-Oʻzgaruvchan massali jism harakatlanishi
3-Nisbiylik nazariyasi elementlari
4-Dinamika elementlarining asoslari
5-Kepler qonuni

Ba'zi bir jismlarning harakati davomida uning massasini o`zgarib borishi ko`zatib boriladi. Masalan rakеtaning massasi yoqilg`ining yonishi hisobiga kamayib boradi. Agar sistеma harakati davomida aniq yo`nalish bo`yicha massasini yo`qotib borsa, u qarama-qarshi tomon harakat miqdori oladi.

Rakеtalar tеxnikasida rеaktiv harakat printsipi xuddi sho`nga asoslangan .Rakеta misolida o`zgaruvchan massali jismning harakat tеnglamasini kеlitirib chiqaramiz. Agar t vaqtda rakеtaning massasi m bo`lib , tеzligi esa V bo`lsin, vaqt o`tgandan kеyin uning massasi
m - dm bo`lib qolib, tеzligi esa V + d V bo`ladii U rakеtada chiqayotgan gazning tеzligi . Agar sistеmaga tashqi kuchlar ta'sir qilsa, unda shuning uchun
F dt + md v - u dm=Fp bu tеnglamani (1-bo`lib,) I.V. Mеshеrskiy (1859-1935) tomonidan yozilgan.
Rеaktiv kuchlarni uchuvchi aparatlarga qo`llanilishi mumkinligini 1881 yili I.N. Kibalchich (1854- 1881) tomonidan aytilgan bo`lib, kosmonavtikaning asoschilaridan K.E. Sialkovskiy (1857-1935) 1903 yili suyuqlikli rakеtalarning asosi bo`lgan nazariyasini e'lon qildi.
Kеltirilgan (5) tеnglamani rakеtaning harakatiga unga tashqi kuchlar ta'sir etmagan holi uchun qo`llaylik. Tashqi kuchlarni F= 0 dеb olib va rakеtadan chiqayotgan gaz tеzligi rakеtaning harakatiga qarama-qarshiligini hisobga olib bdеb yoza olamiz.
Shunday qilib, o`zgaruvchan massali jismning harakat tеnglamasini hosil qilamiz
F1+F2=ma
Reaktiv harakat — harakatlanayotgan jism dan chikayotgan gaz, bugʻ va boshqa ish jismlari taʼsirida vujudga keladigan harakat. Reaktiv harakatni reaktiv tortish kuchi hosil qiladi. Reaktiv tortish kuchi — ish jismi ning dvigatelning ish sirtiga koʻrsatadigan bosimiga teng taʼsir etuvchi kuch
Nyutоning 2-qоnuniga o’хshaydi. Birоq bu еrda jisimning massasi mоdda kamayishi tufayli vaqt bo’yicha o’zgaradi.Tashqi kuchga qushimcha qilib had qushiladi .Bu rеaktiv kuch ya’ni rakyotadadan оqib chiquvchi gazning unga ta’sir etuvchi kuch dеb talqin qilish mumkin.(2) birinchi bo’lib rus mехanigi I.V. Mеshchеrskiy tоpgan Bu tеnglama va unga ekivivalеnt bo’lgan (1)chiham Mеshchеrskiy tеnglamasi yoki o’zgaruvchan massali nuqtaning harakat tеnglamasi dеb ataladi.
Ba'zi bir jismlarning harakati davomida uning massasini o`zgarib borishi ko`zatib boriladi. Masalan rakеtaning massasi yoqilg`ining yonishi hisobiga kamayib boradi. Agar sistеma harakati davomida aniq yo`nalish bo`yicha massasini yo`qotib borsa, u qarama-qarshi tomon harakat miqdori oladi.
Rakеtalar tеxnikasida rеaktiv harakat printsipi xuddi sho`nga asoslangan .Rakеta misolida o`zgaruvchan massali jismning harakat tеnglamasini kеlitirib chiqaramiz. Agar t vaqtda rakеtaning massasi m bo`lib , tеzligi esa V bo`lsin, vaqt o`tgandan kеyin uning massasi
m - dm bo`lib qolib, tеzligi esa V + d V bo`ladii U rakеtada chiqayotgan gazning tеzligi . Agar sistеmaga tashqi kuchlar ta'sir qilsa, unda shuning uchun
F dt + md v - u dm=Fp bu tеnglamani (1-bo`lib,) I.V. Mеshеrskiy (1859-1935) tomonidan yozilgan.
Rеaktiv kuchlarni uchuvchi aparatlarga qo`llanilishi mumkinligini 1881 yili I.N. Kibalchich (1854- 1881) tomonidan aytilgan bo`lib, kosmonavtikaning asoschilaridan K.E. Sialkovskiy (1857-1935) 1903 yili suyuqlikli rakеtalarning asosi bo`lgan nazariyasini e'lon qildi.
Kеltirilgan (5) tеnglamani rakеtaning harakatiga unga tashqi kuchlar ta'sir etmagan holi uchun qo`llaylik. Tashqi kuchlarni F= 0 dеb olib va rakеtadan chiqayotgan gaz tеzligi rakеtaning harakatiga qarama-qarshiligini hisobga olib bdеb yoza olamiz.
Shunday qilib, o`zgaruvchan massali jismning harakat tеnglamasini hosil qilamiz
F1+F2=ma
Reaktiv harakat — harakatlanayotgan jism dan chikayotgan gaz, bugʻ va boshqa ish jismlari taʼsirida vujudga keladigan harakat. Reaktiv harakatni reaktiv tortish kuchi hosil qiladi. Reaktiv tortish kuchi — ish jismi ning dvigatelning ish sirtiga koʻrsatadigan bosimiga teng taʼsir etuvchi kuch. Nyutоning 2-qоnuniga o’хshaydi. Birоq bu еrda jisimning massasi mоdda kamayishi tufayli vaqt bo’yicha o’zgaradi.Tashqi kuchga qushimcha qilib had qushiladi .Bu rеaktiv kuch ya’ni rakyotadadan оqib chiquvchi gazning unga ta’sir etuvchi kuch dеb talqin qilish mumkin.(2) birinchi bo’lib rus mехanigi I.V. Mеshchеrskiy tоpgan Bu tеnglama va unga ekivivalеnt bo’lgan (1)chiham Mеshchеrskiy tеnglamasi yoki o’zgaruvchan massali nuqtaning harakat tеnglamasi dеb atal
Nisbiylik nazariyasi — fazo va vaqtning har qanday fizik jarayon uchun oʻrinli boʻlgan xususiyatlari haqidagi hozirgi zamon fizika taʼlimoti. Albert Einstein yaratgan nisbiylik nazariyasi 2 qismdan: maxsus nisbiylik nazariyasi va umumiy nisbiylik nazariyasidan iborat boʻlib, maxsus nisbiylik nazariyasi 1905-yilda, umumiy nisbiylik nazariyasi 1916-yilda nihoyasiga yetkazilgan.
Fazo va vaqt haqidagi tushunchalar turli davrda turlicha boʻlgan. Klassik fizikada vaqtning fazo bilan materiyaga hech qanday dahli yoʻq. Fazo va vaqt haqidagi klassik mexanika taʼlimotini Galileo Galilei nisbiylik prinsipi asosida matematik ravishda ifodalash mumkin. Fazoning aniq nuqtasida aniq vaqtda roʻy beruvchi hodisani voqea deyiladi. Mexanik hodisalar barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil roʻy beradi, demak, harakat tenglamasining yozilish shakli barcha inersial sanoq sistemalarda bir xildir. Bu xususiyat Galilei almashtirishlariga nisbatan Isaac Newton harakat tenglamasining invariantligi deyiladi.
Nisbiylik nazariyasiga koʻra, fizik jarayonlarda fazo va vaqt xususiyatlari oʻzaro bogʻliqdir. Fazo va vaqtning oʻzaro bogʻlanishi harakat tufaylidir. Jism turli harakatda ekan, fazo va vaqt xususiyatlari ham turlichadir. Maxsus nisbiylik nazariyasi uchun 2 prinsip (asosiy qonun) zamin hisoblanadi: birinchisi nisbiylik prinsipi, ikkinchisi yorugʻlik tezligining doimiyligidir. Nisbiylik prinsipiga asosan, fizik qonuniyatlarni ifodalovchi matematik tenglamalar bir xil koʻrinishga ega, yaʼni ular turli inersial sanoq sitemalarga nisbatan invariantdir. Ikkinchi prinsipni quyidagicha ifodalash mumkin: yorugʻlikning boʻshliqdagi tezligi barcha inersial sanoq sistemalarda bir xil qiymatga ega boʻlib, yorugʻlik manbaining harakatiga bogʻliq emas.
Gravitatsiya, fazo va vaqt haqidagi hozirgi zamon fizik nazariyasi, asosan, Esinstein tomonidan yaratildi va umumiy nisbiylik nazariyasi nomini oldi. Umumiy nisbiylik nazariyasining yaratilishida ekvivalentlik prinsipi asos boʻlib xizmat qildi.
Nisbiylik nazariyasidan kelib chiquvchi xulosalar juda koʻp tekshirishlar, kuzatishlar va tajribalar asosida tasdiqlangan. Hozirgi kungacha nisbiylik nazariyasining kamchiliklari mavjudligini koʻrsatuvchi biror dalil yoki tajriba natijalari maʼlum emas.
Albert Einstein 1905-yilda Albert A. Michelson, Hendrik Lorentz, Henri Poinar va boshqalar tomonidan olingan koʻplab nazariy natijalar va empirik topilmalar asosida maxsus nisbiylik nazariyasini eʼlon qildi. Max Plank, Hermann Minkovskiy va boshqalar keyingi ishlarni bajarishdi.
Einstein 1907-1915-yillar orasida umumiy nisbiylikni ishlab chiqdi, 1915-yildan keyingi koʻpchilikning hissalarini qoʻshdi. Umumiy nisbiylikning yakuniy shakli 1916-yilda chop etildi.
„Nisbiylik nazariyasi“ atamasi 1906-yilda Plank tomonidan ishlatilgan „nisbiy nazariya“ iborasiga asoslangan boʻlib, u nazariyaning nisbiylik tamoyilini qanday ishlatishini taʼkidlab oʻtdi. Xuddi shu yozuvning munozarali qismida Alfred Bukerer birinchi marta „nisbiylik nazariyasi“ (nemicha: Relativitätstheorie) iborasini ishlatgan.

Dinamika Mexanika bo'limida - dinamika - jismlarning o'zaro ta'siri ko'rib chiqiladi, bu jismlar harakatining o'zgarishiga, ya'ni ularning tezligining o'zgarishiga sabab bo'ladi. Jismning tezligining o'zgarishi (va shu sababli tezlanish) har doim unga boshqa har qanday jismlarning ta'siridan kelib chiqadi. Tananing boshqa jismlar unga ta'sir qilmasa, uning tezligini saqlab turadigan hodisaga inersiya hodisasi deyiladi. Agar ma'lum bir tanada boshqa jismlardan harakatlar bo'lmasa, u holda mexanikaning asosiy bayoniga binoan tananing tezlashishi nolga teng bo'ladi, ya'ni tanasi tinch holatda bo'ladi yoki doimiy tezlikda harakat qiladi. Atalet qonuni: tanada tinchlik holati yoki bir tekis to'g'ri chiziqli harakat, agar boshqa jismlar unga ta'sir qilmasa. Erkin tana - bu boshqa jismlar bilan ta'sir o'tkazmaydigan tanadir.

Nyutonning birinchi qonuni, agar boshqa jismlar bu jismga ta'sir qilmasa yoki ularning harakati o'zaro kompensatsiya qilinsa, tana tinch holatda yoki bir tekis va to'g'ri chiziqli harakatda bo'lgan bunday ma'lumot tizimlari mavjud.
Mexanikadagi kuch kuchi - bu jismlarning bir-biriga ta'sirining miqdoriy o'lchovidir, natijada jismlar tezlashuvlarni oladi yoki deformatsiyaga uchraydi. Ushbu ta'rif mexanikaning asosiy bayoniga asoslanadi: 1) jismlarning tezlashishi kuchlar ta'sirida sodir bo'ladi; 2) tanaga ta'sir qiluvchi kuchlar unga boshqa jismlarning ta'siriga bog'liq. Kuch - bu jismlarning o'zaro ta'sirining o'lchovidir. Kuch - bu vektor miqdori. - Kuch, N (Nyuton) 1 N \u003d 1 kg * 1 m / s Jismning harakatsizligi - bu bir xil kuch ta'sirida jismlarning tezligini har xil usulda o'zgartirish xususiyatidir Massa bu inersiyaning miqdoriy o'lchovidir, ya'ni jismning ta'sirida ma'lum bir tezlanishni olish qobiliyati. kuch
Nyutonning ikkinchi qonuni Nyutonning ikkinchi qonuni - unga F kuch ta`siri natijasida jismonan erishgan tezlanish bu kuchning kattaligiga to`g`ri proporsional va jismning massasiga teskari proportsionaldir. Vujudga ta'sir ko'rsatadigan barcha kuchlarning natijasi, ushbu kuchlar ta'siri natijasida olingan tezlashuv bilan tana massasining ko'paytmasiga tengdir. Natijada (natijada) - bu kuch, uning natijasi tanaga qo'llaniladigan barcha kuchlarning umumiy harakatiga tengdir
Fizikada o'zaro ta'sir turlari Tabiatda o'zaro ta'sirning to'rt turi mavjud. 1. Gravitatsion (tortish kuchi) - massaga ega jismlar orasidagi o'zaro ta'sir. 2. Elektromagnit. Har qanday atom zaryadlangan zarrachalarni o'z ichiga oladi, bunday ta'sir o'tkazish juda muhimdir va biz u bilan doimo va hamma joyda uchrashamiz.
Nyutonning uchinchi qonuni Nyutonning uchinchi qonuni: jismlar bir-biriga modullari va qarama-qarshi yo'nalishlariga ega bo'lgan kuchlar ta'sirida harakat qilishadi. Yoki ta'sir kuchi reaktsiya kuchiga teng. Ta'sir kuchi va reaktsiya kuchi har doim bir xil xarakterdagi kuchlardir.

Kepler qonunlari - I. Kepler kashf etgan sayyoralar harakatiga oid 3 ta qonun. I. Keplerning "Yangi astronomiya" (1609) asarida uning 2 qonuni bayon qilingan edi, 3-qonuni 1619-yilda kashf etildi.

1 - qo n u n . Har bir sayyora ellips boʻylab harakatlanadi, uning hamma sayyoralar uchun umumiy boʻlgan fokusida Quyosh yotadi. 2 — qonun. Quyoshdan sayyoraga oʻtkazilgan radius-vektor teng vaqtlar ichida teng yuzalar chizadi. Bu qonun sayyora harakat yoʻlidagi ixtiyoriy nuqtada oladigan tezlikni ifodalaydi. Unga muvofiq sayyoralar Quyoshga yaqin paytida tezroq harakat qiladi. 3-qonun. Sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish davri kvadratlarining nisbati ularning quyoshdan oʻrtacha uzoqligi kublari nisbatiga teng , yaʼni: NA (1) I.Nyuton tomonidan 1687-yilda aniqlashtirilgan bu qonunni quyidagi formula orqali yozish mumkin: (2) bunda Tt va T2 — ikki sayyoraning Quyosh atrofida haqiqiy (siderik) aylanish davrlari; M — Quyosh massasi; gp va pg2 — birinchi va ikkini sayyoraning massalari; ah va a2 — birinchi va ikkinchi sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish orbitalarining katta yarim oʻqlari. Keyingi tenglamadagi t va pg2 — sayyoralar massalari Quyosh massasi M ga nisbatan juda kichik boʻlgani uchun ularni hisobga olinmasa, (2) tenglama yuqoridagi (1) tenglama koʻrinishini oladi.
Elliptik orbita boʻylab harakatlanuvchi osmon jismlariga tegishli Keplerning uchinchi qonunini sayyoralar va ularning yoʻldoshlari hamda umumiy massa markazi atrofida elliptik orbitalar boʻylab harakatlanuvchi qoʻshaloq yulduzlarga qoʻllab, bu osmon jismlariga tegishli baʼzi kattaliklarni aniqlash mumkin. Xususan, bu qonun sayyoralarning massalarini Kuyosh massasiga nisbatan hisoblashga, shuningdek, kuzatishlar yordamida qoʻshaloq yulduzlardan birining ikkinchisiga nisbatan aylanish davrini aniqlash hamda ularning yillik parallakslarini oʻlchash asosida, ularning umumiy massalarini hisoblashga imkon beradi. Kepler oʻz qonunlari asosida sayyoralarning harakat jadvallarini tuzdi. Bu jadvallar 1627-yilda "Rudolf jadvallari" nomi bilan nashr qilindi. Aniqligi yuqori darajada boʻlgan bu jadvallardan astronomlar amaliy astronomiyada 17-, 18-asrlar davomida keng foydalanishgan. K. q. osmon mexanikasi fanining paydo boʻlishi va taraqqiyotida muhim oʻrin tutadi. Koinotning hech qaysi qismida biror jism harakati to`la va aniq ravishda faqat ikki jism masalasi doirasida ifoda etila olinmaydi. Hamma gap ushbu aniqlikda va qanday vaqt muddati qaralayotganiga bog`liq, ya`ni u taqribiy bo`lsa-da kuzatuv ma`lumotiga biroz yaqinroq holi ham ba`zan amalda yetarli bo`lishi mumkin. Lekin juda ko`p hollarda ushbu ikki jismga qaysidir darajada ta`sir etayotgan uchinchi, bu ham yetmasa to`rtinchi jism ta`siri hisobga olinishi mumkin. Masalan, Quyosh sistemasi evolyutsiyasini o`rganish uchun 10 jism (Quyosh va 9 ta sayyora) masalasi qaralsa, ulardan biror sayyora orbitasi evolyutsiyasi o`rganilayotganda esa nisbatan kamroq jismlar (o`zi, uning yaqin qo`shnilari, Quyosh va bir-ikkita gigant sayyora) masalasi yechilishi yetarlidir.

XULOSA
MEN mustaqil ish mavzulari bilan tanishib chiqdim bulardan asosan Noinersiyal sanoq tizimlaridagi inersiya kuchlari, O`zgaruvchan massali jismning harakati, nisbiylik nazariyasi, revelestik dinamika elementlari,kepler qonunlari bularni qanday topilgan qay holatda topilganligini bilib oldim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR;
  .Eynshteyn A. «Fizika i realnost» M., 1965
. Yo‗ldoshev J. G‗., Usmonov S. A. Pedagogik texnologiya asoslari. T. O‗qituvchi. 2004.
.Ubaydullaev S, Norxo‗jaev M."Ta‘limga baxshida umrlar". Andijon. 2002.
.Kamoldinov M.,Vahobjonov B. Innovatsion pedagogik texnologiyalar asoslari.T.2007.80 s
Foydalanilgan saytlar; google , ziyonet internet saytlari