1 İnformasiya sistemlərinin arxitekturası 7 Ümumi anlayışlar İT-nin qiymətləndirilməsi meyarları

5.6.Açıq informasiya sistemlərinin profiləri

Müasir mürəkkəb informasiya sistemlərinin yaradılması, müşayiət edilməsi və inkişafı açıq sistemlərin qurulması metodologiyasına əsaslanır. Açıq informasya sistemləri müasir cəmiyyətin bütün əsas sahələrinin infromasiyalaşdırlmasl prosesində yaradılır. Açıq informasiya sistemlərinin inkişafı və istifadəsi informasiya texnologiyalarının funksional standartlaşdırılması metodologiyası əsasında standartların tətbiqi ilə sıx əlaqədardır. Unifikasiya və reqlamentləşdirilmə məqsədilə həmin bza standartları topluları müəyyən sinfə aid layihələr, funksiyalar və sistemin komponentlərinə görə uyğunlaşdırılmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq funksional standartlaşmanın əsas aləti kimi informasiya sisteminin profili anlayışı yaranmışdır.

Profil dedikdə verilmiş funksiya və ya funksiyalar qrupunun həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş əss və köməkçi imkanların dəqiq təyin olunmuş altçoxluqları ilə birgə bir neçə baza standartları toplusu başa düşülür.

Profil standartlaşma obyektinin funksional xarateristikalarına görə fərqlənir. Profil onda istifadə olunmuş baza standartları və normativ sənədlərə zidd olmamalıdır. O, alternativ variantlarından vacib olmayan imkanlaı, parametrlərin qiymətlərini seçməli və mümkün olan çərçivədə tətbiq etməlidir.

İnformasiya sistemlərinin problem yönlü tətbiq sahəsindən asılı olaraq baza standartları və profilləri birbaşa olaraq direktiv, idarəedici və ya tövsiyə sənədləri kimi, həmçinin texnoloji mərhələlərin və ya proseslərin yaradılması, müşayiət edilməsi və inkişafı məqsədilə avtomatlaşdırılmış vəsaitlərin seçilmsi və ya layihələndirilməsi üçün normativ baza imi istifadə oluna bilər.

Adətən iki profillər qrupu nəzərdən keçirilir:

-informasiya sisteminin arxitektura və strukturunu reqlamentləşdirən profillər

-sistemin layihələndirilməsi, işlənməsi, tətbiqi proseslərini reqlamnetləşdirən proseslər

-müəyyən sinfə aid tətbiqi məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulmuş informasiya sisteminin profilləri

İnformasiya sisteminin profilinin formalaşdırılması prinsipləri

İnformasiya sistemlərinin profillərini istifadəsi aşağıdakı məsələləri həll etməlidir:

-layihələrin əmktutumunun aşağı salınması

-informasiya sisteminin komponentlərinin keyfiyyətinin artırılması

-işlənən sistemlərin genişləndirilməsi və miqyaslandırılmasının təmin edilməsi

İnformasiya sistemləri profillərindən istifadənin atuallığı informasiya texnologiyalarının standartlaşdırılmasının müasir vəziyyəti ilə təyin olunur. Həmin vəziyyət aşağıdakılar ilə xarakterizə olunur:

-mürəkkəb informasiya sistemlərinin yaradılması və tətbiqinə qoyulan tələblərin natamam və qeyri-bərabər ödənilməsini təmin edən bir çox beynəlxalq və milli standartlar mövcuddur

-beynəlxalq və miklli standartların işlənməsi, razılaşdırılması və təsdiqinə sərf edilən müddətin çox olması onların konservatizmliyinə(mühafizəkarlığına) və müasir informasiya texnologiyalarından xroniki olaraq geri qalmağına gətirir.

-normativ və metodik sənədlərin təkmilləşdirilməsi və uyğunlaşdırılması bir sıra hallarda onların əsasında milli və beynəlxalq standartların yaradılmasına imkan verir.

İnformasiya sistemlərinin profillərinin işlənməsi və tətbiqinə digər yanaşma isə defakto standartlarına və beynəlxalq konsorsiumların tövsiyələrinə cavab verən uyğunladırılmış beynəlxalq və milli standartların istifadəsindən ibarətdir.

Açıq sistemlər mühitinin etalon modeli istənilən informasiya sisteminin iki təkib hissəyə ayrılmasını təyin edir: tətbiqlər və həmin tətbiqlərin fəaliyyət göatərdiyi mühit.

Tətbiq və mühit arasında standartlaşdırılmış interfeyslər(API) təyin olunur. Həmin interfeyslər istənilən açıq sistemin profillərinin vacib hissəsidir. Beləliklə, iyerarxik strukturlu informasiya sistemlərinin profilərinin tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

-konkret sistem ilə yerinə yetirilən funksiyalar standartlaşdırılmış təsviri

-sistemin xarici mühit ilə qarşılıqlı əlaqələndirməsi funksiyaları

-sistemə daxil olan ayrı-ayrı funksional komponentlərin profilləri

Konkret profilin səmərəli istifadəsi üçün aşağıdakılar tələb olunur:

-profilə daxil edilməli olan standartların və normativ sənədlərin, onlarln istifadəsi variantları

-yeni standartların və ya normativ sənədlərin yaradılması tələb olunan konret profilin sahələrinin sənədləşdirilməsi

-profili nəşr etmıli və ya gələcəkdə yayılması məqsədilə formal mərhələlərdən keçirilməsi

İnformasiya sistemlərinin profillərinin strukturu

Profillərin işlənməsi və tətbiqi informasiya sistemlərinin layihələndiiirlməsi

, işlənməsi və müşayiət olunmasl proseslərinin tərkib hissəsidir.

Sifarişçi nöqteyi nəzərindən vacib olan standartlar sistemin layihələndirilməsinə aid texniki tapşırıqda veriməlidir və onun ilk profilini təşkil etməlidir.

Konkret sistemin profilinı verilmiş layihənin tərkibində işlənilmiş komponentlərin spesifikasiyaları və istifadə olunmuş hazır proqram və aparat vasitələrinin spesifikasiyaları daxil olunur.

İnformasiya sisteminin profilinin ümumi strukturu

Konkeret informasiya sistemlərinin profillərinin formalaşdırılması və tətbiqi beynəlxalq və milli standartlar, idarə normativ sənədləri, həmçinin defakto standartları əsasən yerinə yetirilir. Profillərin dügün tətbiqinin təmin edilməsi üçün onların təsvirinə aşağıdakılar daxil olmalıdır:

-konkret profilin istifadəsi məqsədlərinin təyini

-konrekt profilə daxil edilmiş baza standartlarının və spesifikasiyaların istifadəsi ssenariləri

-bütün ilkin sənədlərə informasiya istinadları

-tətbiqi proqram təminatı profilləri

-informasiya sisteminin mühitinin profili

-informasiya sisteminə daxil edilmiş alət vasitələrinin profili

2.3.1. İT-nin qiymətləndirilməsinə ümumi yanaşmalar

İstənilən növ texnologiyaların tətbiqi nəticəsində əldə edilən, kifayət qədər universal ümumi səmərəlilik meyarı kimi sosial zamanın qənaəti istifadə oluna bilər. Sosial zaman dedikdə fərd, qrup və ya cəmiyyətin mövcudluğunun müəyyən dövri ərzində hadisələrin baş vermə tempi (sürəti) və ritmi (ahəngi) başa düşülür. Bu meyarın səmərəliliyi informasiya texnologiyalarının timsalında daha aydın görünür.

Sosial zamanın qənaət edilməsi vacibliyi diqqətimizi, birinvi növbədə, daha kütləvi inforasiya prosesləri ilə əlaqəli olan texnologiyalara yönəlir. Həmin proseslərin optimallaşdırılması onların geniş və dəfələrlə istifadəsi hesabına sosial zamanın daha çox qənaətini təmi etməlidir.

İstifadə olunan İT-lərin səviyyəsi keyfiyyət və kəmiyyət xarakteristikaları əsasında qiymətləndirilə bilər. Keyfiyyət xarakteristikalarına, məsələn, aşağıdakıları aid etmək olar:

• 
  İnformasiya üzərində yerinə yetirilən əməliyyatların ayrı-ayrı mərhələləinin (toplanma, saxlanma, ötürmə, emal, xaric etmə) həyata keçirilməsi zamanı avtomatlaşdırmanın səviyyəsi;
  
• 
  Avtomatlaşdırılmış informasiya texnologiyalarının təşkilində istifadə olunan platforma;
  
• 
  İnformasiya texnologiyaları növlərinin inteqrasiya dərəcəsi;
  
• 
  Elektron sənəd dövriyyəsinin, müasir telekommunikasiya vasitələrinin və s. istifadəsi.
  

İT-nin kəmiyyət xarakteristikaları keyfiyyətin qiymətləndirilməsi göstəricilərinin (məsələn, etibarlılıq, mobillik, modifikasiya olunma, səmərəlilik və s.) istifadəsinə əsaslanırlar. İqtisadi səmərəlilik ilə əlaqə olan göstəriciləri nəzərdən keçirək.

2.3.2. İnformasiya texnologiyalarının tətbiqinin səmərəlilik meyarları

Səmərəlilik – hazırda hamı tərəfindən qəbul olunmuş vahid tərifə malik olmayan ümumi iqtisadi anlayışlardan biridir.

Səmərəlilik – sistemin keyfiyyətinin mümkün xarakteristikalarından biridir, yəni xərclərlə sistemin fəaliyyət nəticələrinin nisbəti nöqteyi-nəzərindən sistemin xarakteristikasıdır.

Məhz informasiya texnologiyalarının səmərəliliyi dedikdə xərclərlə sistemin fəaliyyət nəticələri nisbətinin ölçüsü başa düşülür. Səmərəliliyin əsas göstəriciləri kimi əsas hallarda iqtisadi səmərəlilik göstəriciləri nəzərdə tutulur: iqtisadi səmərə, kapital qoyuluşlarının iqtisadi səmərəlilik əmsalı, kapital qoyuluşlarının ödənilməsi vaxtı və s.

İqtisadi səmərə - qiymət formasında ifadə olunmuş, mövcudluğundan alınan qənaət şəklində verilmiş hər hansı bir tədbirin tətbiqinin nəticəsidir.

Belə ki, informasiya texnologiyalarından istifadə edən təşkilatlar üçün qənaətin əsas mənbələri aşağıdakılardır:

• 
  İnformasiya texnologiyalarının tətbiqi nəticəsində təşkilatların əsas fəaliyyət göstəricilərinin yaxşılaşdırılması;
  
• 
  Yeni informasiya texnologiyalarının ən yaxşı erqonomik xarakteristikaları hesabına onların öyrənilməsi müddətinin azalması;
  
• 
  İnformasiya texnologiyalarının yeni alətlərinin tətbiqi zamanı məsələlərin sazlanması və istismara verilməsinə sərf olunan maşın vaxtının və digər resursların azalması;
  
• 
  İnformasiya-hesablama işlərinin texniki səviyyəsinin, keyfiyyət və həcminin artması;
  
• 
  İnformasiya həcminin artması və onun emal vaxtının azalması;
  
• 
  Hesablama resurslarının tətbiqi əmsalının, informasiyanın hazırlanması və ötürülməsi vasitələrinin artması;
  
• 
  İşçi heyətin, o cümlədən proqram vasitələrinə, avtomatlaşdırılmış sistemlərə, emal sistemləriə xidmət edən yüksək peşəkar işçi heyətinin sayının azalması;
  
• 
  İnformasiya texnologiyaları istehlakçısı olan təşkilatda yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə tətbiqi məsələlərin proqramlaşdırılması zamanı proqramçıların işlərinin əməktutumunun aşağı salınması;
  
• 
  Istismar materiallarına xərclərin azalması.
  

Kapital qoyuluşlarının iqtisadi səmərəlilik əmsalı informasiya texnologiyalarının yaradılması və ya istismarı nəticəsində yaranan 1 manat birdəfəlik kapital qoyuluşuna görə gəlirin illik artımını göstərir.

Ödənmə müddəti (səmərəlilik əmsalına əks olan kəmiyyət) – kapital qoyuluşlarının istifadəsinin səmərəlilik göstəricisidir. Ödəmə müddəti informasiya texnologiyalarına çəkilən xərclərin əldə edilmiş səmərə ilə ödənilən vaxt dövrüdür. İnformasiya texnologiyalarının səmərəliliyinin təyin edilməsi istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və informasiya texnologiyalarının xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq xalq təsərrüfatında yeni texnikanın istifadəsi prinsiplərinə əsaslanır.

İlkin iqtisadi səmərə texniki təkliflər və tətbiqin proqnozu əsasında informasiya texnologiyalarının işlənməsi yerinə yetirilənə qədər hesablanır. İlkin səmərə informasiya texnologiyalarının işlənməsinin texniki-iqtisadi əsaslandırılmasının elementidir və onların planlaşdırılması, işlənməsi və tətbiqi zamanı istifadə olunur.

Potensial iqtisadi səmərə əldə edilmiş texniki-iqtisadi xarakteristikalar və informasiya texnologiyalarından maksimum həcmlə istifadəsi haqqında proqnozlaşdırılan verilənlər əsasında işlənmə başa çatdıqdan sonra hesablanır. Potensial səmərə informasiya txnologiyalarının layihəçiləri təşkilatının faəliyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı istifadə olunur.

Zəmanətli iqtisadi səmərə konkret tətbiq obyekti üçün zəmanətli iqtisadi səmərə və bir sıra obyektlər üzrə ümumi zəmanətli tətbiq şəklində hesablanır.

Konkret tətbiq obyekti üçün zəmanətli iqtisadi səmərə bir tətbiq üçün işlənmə başa çatdıqdan sonra aşağıdakı verilənlər əsasında hesablanır: layihəçi tərəfindən zəmanətlə verilmiş informasiya texnologiyalarının tətbiqindən alınan xüsusi səmərə; istifadəçi tərəfindən verilmiş zəmanət müddəti; İT-nin istifadəsinin illik həcmi. İnformasiya texnoogiyalarının bir tətbiqindən əldə edilən zəmanətli səmərə layihəçi-təşkilatla istifadəçi-təşkilat arasında razılaşmalar tərtib olunduqda hesablanır. Zəmanətli ümumi səmərə İT-nin qiymətinin əsaslandırılması, onların istehsalı və tətbiqi variantının seçilməsi üçün xidmət edir.

Faktiki iqtisadi səmərə uçot verilənləri və informasiya texnologiyalarının konkret tətbiqləri zamanı çəkilən xərclərin və nəticələrin tutuşdurulması əsasında hesablanır.

Faktiki səmərə aşağıdakı məqsədlərlə istifadə olunur: informasiya texnologiyalarını işləyən, tətbiq və istifadə edən təşkilatların faəliyyətinin qiymətləndirilməsi; iqtisadi inkişaf fondlarına ayrılmış məbləğlərin həcminin təyin edilməsi; İT-nin fəaliyyətinin səmərəliliyinin təhlili; İT-lərin və onların istismar şərtlərinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı texniki təkliflərin işlənməsi.

İnformasiya texnologiyalarının iqtisadi səmərəlilik göstəriciləri aşağıdakılar əsasında təyin olunurlar:

• 
  informasiya texnologiyalarının istifadəsinin son nəticəsinə göstərilən təsirin nəticələrinin iqtisadi qiymətləndirilməsi;
  
• 
  hesablama sistemlərində verilənlərin hazırlanması, ötürülməsi və emalının texnoloji proseslərinə təsirin nəticələrinin iqtisadi qiymətləndirilməsi;
  
• 
  İT-lərin yeni növlərinin yaradılmasının texnoloji prosesinə informasiya texnologiyaları tərəfindən göstərdiyi təsirin nəticələrinin iqtisadi qiymətləndirilməsi.
  

2.3.3. İT-nin tətbiqi zamanı iqtisadi səmərənin hesablanması

Müasir informasiya texnologiyalarının kompüter və kommunikasiya texnikası vasitələri ilə təmin olunurlar. Təbiidir ki, onların istifadəsi kapital qoyuluşlarını (texnikanın, proqram təminatının və s. əldə edilməsi) tələb edir. Buna görə də, İT-nin tətbiqindən əvvəl onların istifadəsinin məqsədəuyğunluğunun iqtisadi əsaslandırılması, platformanın seçilməsinin əsaslandırılması və s. yerinə yetirilməlidir. Başqa sözlə, informasiya texnologiyalarının tətbiqinin səmərəsi hesablanmalıdır.

İnformasiyanın avtomatlaşdırılmış çevrilməsinin səmərəliliyi dedikdə verilənlərin tərtib edilməsi, ötürülməsi və emalı zamanı hesablama və təşkilati texnika vasitələrinin tətbiq edilməsinin məqsədəuyğunluğu başa düşülür.

Hesablanan və faktiki səmərəni ayırırlar. Hesablanan səmərə informasiya işlərinin avtomatlaşdırılması mərhələsində təyin olunur. Faktiki səmərə avtomatlaşdırılmış informasiya texnologiyalarının tətbiqi nəticələrinə görə hesablanır.

İqtisadi səmərənin ümumiləşdirilmiş meyarı kimi canlı və maddiləşmiş əməyə çəkilən minimum xərclər çıxış edir. Bu zaman təyin olunub ki, tətbiqi iş sahələri nə qədər çox avtomatlaşdırılsa, texniki və proqram təminatı o qədər səmərəli istifadə olunur.

Hesablama və təşkilati texnikanın tətbiqindən alınan iqtisadi səmərə birbaşa və dolayı iqtisadi səmərəyə ayrılır.

İnformasiya texnologiyalarının birbaşa iqtisadi səmərəsi dedikdə aşağıdakıların nəticəsində əldə edilən maddi-əmmək resurslarının və pul vəsaitlərinin qənaət edilməsi başa düşülür: informasiya məsələlərinin həlli ilə əlaqəli olan işçi heyətin (idarəedici heyət, mühənis-texniki heyət və s.) ixtisarı; əmək haqqı fondunun azaldılması; konkret növ informasiya işlərinin avtomatlaşdırılması nəticəsində əsas və köməkçi materialların sərfinin azaldılması.

Dolayı səmərə təşkilatlarının fəaliyyətlərinin son nəticələrində özünü büruzə verir. Məsələn, idarəçilik fəaliyyətində onun lokal meryarları kimi aşağıdakılar çıxış edə bilər: məlumatların tərtib edilməsi müddətlərinin azalması; plan-uçot və analitik işlərin keyfiyyətinin artması; sənəd dövriyyəsinin azalması; əməyin mədəniyyətinin ə məhsukdarlığının artması və s. Dolayı səmərənin təhlili amanı əsas göstərici kimi idarəetmənin keyfiyyətinin artması çıxış edir. O, bir-başa iqtisadi səmərədə olduğu kimi, canlı və maddiləşmiş əməyin qənaətinə gətirir.

İqtisadi səmərənin hər iki növü bir-biri ilə sıx əlaqəlidir.

İqtisadi səmərəni əmək və dəyər göstəriciləri vasitəsi ilə təyin edirlər. Hesablamalar zamanı bazis və hesabat dövrlərinin tututşdurulması üsulu əsas hesab olunur. Ayrı-ayrı işlərin avtomatlaşdırılmış formaya çevrilməsi zamanı bazis kimi informasiya texnologiyalarının tətbiqinə qədər (əl ilə emal zamanı) informasiyanın emalına çəkilən xərclər qəbul edilir. İnformasiya işlərinin mövcud avtomatlaşdırılmış sisteminin təkmilləşdirilməsi zamanı isə bazis dövrü kimi əldə edilmiş avtomalaşdırma səviyyəsində informasiyanın emalına çəkilən xərclər qəbul edilir. Bu zaman mütləq və nisbi göstəricilərdən istifadə olunur. Məsələn, sənədlərin əl ilə emalına 100 insan/saat (T0), informasiya texnologiyalarının tətbiqi zamanı isə 10 insan/saat (T1) sərf etmək tələb olunur.

İqtisadi səmərənin mütləq göstəricisi (Tiq) aşağıdakı kimi hesablanır:

Tiq = T0 - T1= 100-10 = 90 insan/saat.

Aydın olur ki, avtomatlaşdırma zamanı sənədlərin emalına, əl ilə emala nisbətən, vaxtın ancaq 10%-i tələb olunur. Əmək məhsuldarlığının indeksindən (Jəm) istifadə edərək, əmək xərclərinin qənaətinin nisbi göstəricisinin təyin edilməsi mümkündür. İnformasiya texnologiyasının tətbiqi nəticəsində sənədlərin emalına aid göstərilmiş misada qənaət 90% təşkil edir. Əmək göstəriciləri ilə yanaşı, dəyər göstəriciləri də hesablanır, yəni bazis (C0) və hesabat (C1) variantlarında informasiyanın emalına çəkilən xərclər (pul vahidi ilə) təyin olunur.

Dəyərin mütləq göstəricisi (Cm) aşağıdakı kimi təyin olunur:

Cm = C1 - C0.

Xərclərin dəyər indeksi (Jd) aşağıdakı düstur vasitəsi ilə hesablanır:

Jd = C1/C0.

Xərclərin ödənilməsi müddəti (Töm) aşağıdakı kimi hesablanır:

Töm = ((TT+PT) K/ (C0 – C1),

burada TT – texniki təminata çəkiləən xərclər, PT – proqram təminatına çəkilən xərclər; K – səmərəlilik əmsalıdır.

Avtomatlaşdırılmış informasiya texnologiyalarının və sistemlərinin işlənməsinin texnoloji mərhələləri respublika və beynəlxalq standartlar tərəfindən reqlamentləşdirilir.