1. iqtisodiyotga kirish

9. 4 - rasm. Mehnat bozorida muvozanat holati.
shakllanishini ko‘rib chiqamiz. Taklif (LD) va talab (LS) egri chizig‘ining kesishgan nuqtasi (E) real ish haqi darajasini ko‘rsatadi. Aynan E nuqtasida ma’lum bir ish haqi darajasida talab va taklif tengligi kuzatilmoqda. E nuqtasi to‘la bandlikni belgilaydi. Boshqa nuqtalardatalab va taklif tengligi kuzatilmaydi (9.4-rasm ).
Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki unga qancha miqdorda tovarlar va xizmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu sababli nominal va real ish haqi farqlanadi. Nominal ish haqi bu ma’lum vaqt davomida olingan pul summasi yoki pul shaklidagi ish haqi.


Real ish haqi – bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdori. Boshqacha aytganda real ish haqi – bu nominal ish haqini «xarid etish» qobiliyati. O‘z-o‘zidan aniqki, real ish haqi nominal ish haqiga va xarid qilinadigan tovarlar (va xizmatlar) narxiga bog‘liq. Shunday ekan, real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil bo‘lganda nominal ish haqiga to‘g‘ri mutanosibdir hamda iste’mol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir. Bu miqdorlar nisbatini formulada quyidagicha tasvirlash mumkin:

,
bu yerda: V_P - real ish haqi;

V_H - nominal ish haqi ;
R - iste’mol buyumlari va xizmatlarning narx darajasi.
Nominal ish haqi ishlab topilgan pul daromadi darajasini, real ish haqi esa xodimlarning iste’moli va farovonlik darajasini tavsiflaydi.
Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqtbay va ishbay shakllari farqlanadi. Vaqtbay ish haqi xodimning malakasi, mehnatining sifati va ishlagan vaqtiga qarab to‘lanadigan ish haqidir. U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo‘lmaydigan, balki ular aniq vazifalar doirasini bajarish bilan belgilanadigan vaqtda (masalan, injenyer-texnik xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar va shu kabilarga haq to‘lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonining borishi bilan belgilanadigan va bevosita ishchiga bog‘liq bo‘lmagan paytlarda (masalan konveyyerlar va avtomat liniyalarida ishlash) qo‘llaniladi.