1. iqtisodiyotga kirish

21.5. Xalqaro savdo nazariyalari.
A.Smit "erkin savdo "konsepsiyasini yaratgan. Uning negizini "absolyut afzallik" nazariyasi tashkil etadi. Xalqaro mehnat taqsimotida samarali ishtirok etish uchun mamlakatlar absolyut xarajatlar tamoyiliga asoslanib, boshqa mamlakatlarga nisbatan tabiiy va absolyut ustunlikka ega bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga asoslanishi zarur. Chunki, har bir mamlakatda o‘ziga xos sharoitlar va resurslar mavjud bu esa ma’lum mahsulotlarni ishlab chiqarishda boshqa mamlakatga nisbatan ustunlikka ega bo‘lishga imkon beradi.


Demak absolyut (mutloq) ustunlik - bir mamlakatning boshqa mamlakatga nisbatan o‘z mahsulotlarini samaraliroq ishlab chiqara oladigan holati. Masalan, jug‘rofiy joylanishi va obi havo sharoiti Marokashda mandarinni AQSHdagiga nisbatan arzon etishtirishga imkon beradi. AQSHda esa aksincha kompyuterlarni arzon ishlab chiqarish mumkin. Demak, mandarin yetishtirishda Marokash, kompyuterni ishlab chiqarishda AQSH mutloq ustunlikga ega. Shu sababli AQSH mandarinni Marokashdan, Marokash esa kompyuterlarni AQSHdan sotib olishi mumkin. Buning natijasida bu mamlakatlar mahsulotlarni o‘zlarida ishlab chiqarishgandagiga qaraganda ko‘proq naf qo‘radilar
D. Rikardo nisbiy ustunlik nazariyasini asoslab bergan. Uning fikricha agar mamalakat ishlab chiqarishda qiyosiy ustunlikka ega bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lsa va ularni boshqa mamlakat ishlab chiqarishda qiyosiy ustunlikka ega bo‘lgan tovarlarga ayirboshlasa, bundan har qanday mamlakat katta naf ko‘rishi mumkin. Mamlakatlarning yutuqlari ishlab chiqarish xarajatlari nisbatlaridagi farqdir. Har bir mamlakat o‘zi ishlab chiqaradigan mahsulotni eksport qiladi va ishlab chiqarishda boshqa davlatlar ustun bo‘lgan mahsulotni import qiladi.
Demak, agar mamlakat tashqi savdodan olgan daromadlarini maksimal darajada oshirsa, agar u nisbatan qiyosiy ustunlikka ega bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lsa, u iqtisodiy o‘sishga va aholi turmush darajasining oshishiga erishadi. Agar mamlakatlar mutlaq va qiyosiy ustunlik nazariyalariga amal qilmasa, bu mamlakat aholisi turmush darajasining pasayishiga, iqtisodiy o‘sishning sekinlashishiga olib kelishi mumkin.
Qiyosiy ustunlik nazariyasini tushuntirish uchun quyidagi misolni keltiramiz. Aytaylik, jahon hamjamiyati ikki mamlakat - O‘zbekiston va Qozog‘istondan iborat va xalqaro savdo mavjud emas deb faraz qilamiz. Ushbu ikki davlat ikkita turdagi mahsulot ishlab chiqaradi: paxta va go‘sht. Ikkala mamlakatda ham resurslar to‘la band va ishlab chiqarish shartlari quyidagicha: O‘zbekistonda go‘sht etishtirishning 1 tonnaga o‘sishi paxta yetishtirishni 1 tonnaga qisqartirish hisobiga ta’minlanadi, ya’ni bir tonna paxtaning muqobil xarajatiga teng. Agar O‘zbekiston ushbu mahsulotlardan bittasini ishlab chiqarishni istasa, ishlab chiqarishning maksimal miqdori 60 tonnani tashkil qiladi.
Qozog‘istonda vaziyat quyidagicha: paxtaning 1t o‘sishi go‘sht ishlab chiqarishni 2 t ga qisqartirishni talab qiladi, bunda paxta va go‘sht ishlab chiqarishning maksimal hajmi mos ravishda 40 t va 80 t. Birjalar bo‘lmaganda, har bir mamlakat ikkala mahsulotni ham ishlab chiqarishi kerak. Shunday qilib, faraz qilaylik, O‘zbekiston uchun talab va taklifni aks ettiradigan maqbul daraja quyidagicha: 22 t. go‘sht va 36 t. paxta, Qozog‘iston uchun - 45 tonna go‘sht va 18 tonna paxt.
Qiyosiy ustunlik tamoyili.( misol, shartli) 21.1- jadval