1. kimyanin ilk qanunlari. Stexiometrik qanunlqar

Fe₃O_{4 -} maqnetit

Fe₂O₃ - hematit

Fe₂O₃ · nH₂O - limonit

FeCO₃ - siderit

FeS₂ - pirit

Alınması. Dəmirin alınması təbii birləşmələrinin reduksiyasına əsaslanır. CO dəmir oksidini tədricən reduksiya edir. Bu zaman 450⁰-500⁰C-də Fe₃O₄, 600⁰C-də FeO və 700⁰C-də sərbəst dəmir alınır.

3Fe₂O₃ + CO =2Fe₃O₄ + CO₂

3Fe₃O₄ + CO= 3FeO + CO₂

FeO + CO= Fe + CO₂

Fe₂O₃ + 2Al= 2Fe + Al₂O₃

2Fe₂O₃ + 3Si =4Fe + 3SiO₂

Elektroliz üsulu:

FeSO₄ + 2H₂O Fe + H₂ + O₂ + H₂SO₄

Təmiz dəmir almaq üçün dəmir 3- oksidi hidrogenlə reduksiya edir, ya da dəmir-pentakarbonili termiki parçalayırlar.

Fe + 5CO Fe(CO)₅ Fe + 5CO

Fiziki xassələri:Dəmir gümüşü-ağ rəngli parlaq metaldır. İstiliyi və elektriki yaxşı keçirir. Sıxlığı p = 7,86 q/sm³ , ərimə temperaturu isə t_ər = 1539⁰ C-dir. Dəmir orta kimyəvi aktivliyə malik metal olub, maqnit xassəlidir.

Kimyəvi xassələri. + 2 oksidləşmə dərəcəsi göstərdiyi birləşmələri:

Fe + S FeS

Fe + CuSO₄ FeSO₄ + Cu

Fe + 2HCl FeCl₂ + H₂

Fe + H₂SO_4(duru) FeSO₄ + H₂

Dəmirin +3 oksidləşmə dərəcəsi göstərdiyi birləşmələri:

2Fe + 3Cl₂ =2FeCl₃

2Fe + N₂ = 2FeN

3Fe + 2CO → Fe₃C + CO₂

2Fe + 6H₂SO_4(qatı) = Fe₂(SO₄)₃ + 3SO₂ + 6H₂O

Fe + 4HNO_3(qatı) = Fe(NO₃)₃ + NO + 2H₂O

8Fe + 30HNO_{3 (duru)} = 8Fe(NO₃)₃ + 3N₂O + 15H₂O

10Fe + 36HNO_{3 (duru)} = 10Fe(NO₃)₃ + 3N₂ + 18H₂O

8Fe + 30HNO_{3 (duru) =} 8Fe(NO₃)₃ + 3NH₄NO₃ + 9H₂O

Dəmir zərhəldə (çar arağında) yaxşı həll olunur.

Fe + 3HCl + HNO₃ = FeCl₃ + NO +2H₂O

^{(3:1) zərhəl}

Dəmirin +6 oksidləşmə dərəcəsi göstərən birləşmələri (ferratlar) da məlumdur.

5Fe + 4NaOH + 6NaNO₃ = 5Na₂FeO₄ + 3N₂ + 2H₂O

)

Tətbiqi. Saf dəmirdə tez maqnitləşmək və maqnitsizləşmək qabiliyyəti var, buna görə də onu transformatorlar, elektrik mühərrikləri, elektromaqnitlər və mikrofon membranlarının hazirlanmasında tətbiq edilir.Dəmir əsasən ərintilər – çuqun və polad şəklində istifadə edilir.

 

5.ALMÜMİNİUMUN OKSİD VƏ HİDROKSİDLƏRİ,ONLARIN ALINMASI VƏ XASSƏLƏRİ.AMFOTERLİK

Alüminium oksidi ağ rəngli maddə olub, 2050⁰C – də əriyir. O, təbiətdə korund və gil torpaq şəklində rast gəlinir. Bəzən korundun şəffaf, gözəl və rəngli kristallarına təsadüf edilir. Korundun xromla əmələ gətirdiyi qırmızı rəngli birləşməsi yaqut, titan və dəmirlə əmələ gətirdiyi göy rəngli birləşməsi sapfir adlanır. Yaqut və sapfir çox qiymətli bəzək daşlarıdır. Alüminium oksidi amfoter xassəyə malik olub, adi şəraitdə suda, turşularda və qələvilərdə həll olmur. Lakin qatı qələvi məhlulu ilə qaynadıldıqda qismən həll olur. Alüminium oksidini qələvilərdə soda və kalium pirosulfatda əritməklə həll edirlər.

4Al(NO₃)₃ → 2Al₂O₃ + 12NO₂ + 3O₂

2Al(OH)₃ → Al₂O₃ + 3H₂O

Al₂O₃ + 6HCl → 2AlCl₃ + 3H₂O

Al₂O₃ + 2NaOH → 2NaAlO₂ + H₂O əritdikdə

Al₂O₃ + 2NaOH + 3H₂O → 2Na[Al(OH)₄] məhlulda

Alüminium-hidroksid. Al(OH)₃ suda həll olmayan ağ rəngli bərk maddədir. Dolayı üsulla alınır. Al(OH)₃ amfoter xassəlidir.

AlCl₃ + 3NaOH → Al(OH)₃ + 3NaCl

2Al(OH)₃ + 3H₂SO₄ → Al₂(SO₄)₃ + 6H₂O

Al(OH)₃ + NaOH → NaAlO₂ + 2H₂O əritdikdə

Al(OH)₃ + 3NaOH → Na₃ [Al(OH)₆] məhlulda

Alüminium və onun birləşmələrinin tətbiqi. Alüminiumun texniki cəhətdən qiymətli olan bəzi kimyəvi, fiziki və mexaniki xassələri, onun texnikada geniş miqyasda işlədilməsinə səbəb olmuşdur. Müxtəlif məişət əşyaları hazırlanır. Dəmir məmulatını korroziyadan qorumaq üçün səthləri alüminiumla örtülür. İstehsalatda dəmirdən sonra ikinci yer tutur. Onun ərintilərindən olan düralümin (94% Al, 4% Cu, 0,5% Mg, 0,5% Mn, 0,5% Fe, 0,5% Si), maqnaliy (Al, Mg) təyyarə, avtomobil sənayesində, gəmilərin hazırlanmasında geniş tətbiq edilir.

BİLET-27

1.TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU.DALITONİTLƏR VƏ BERTOLİTLƏR

Bu qanun 1801-ci ildə fransız alimi J.Prust tərəfindən kəşf olunmuşdur və aşağıdakı kimi ifadə olunur:

Alınma üsulundan və şəraitindən asılı olmayaraq hər bir kimyəvi birləşmənin tərkibi sabit qalır.

CO₂ – nin müxtəlif üsullarla alınmasına baxmayaraq onun kimyəvi tərkibi həmişə sabitdir:

C + O₂ → CO₂ ; CaCO₃ → CaO + CO₂

Na₂CO₃ + 2HCl → 2NaCl + CO₂ + H₂O

Bu qanun molekulyar quruluşlu sabit tərkibli birləşmələrə tam tətbiq olunur, lakin dəyişkən tərkibli maddələrdə pozulur. Bertoli qəbul edirdi ki, alınması üsulundan və şəraitindən asılı olaraq dəyişən tərkibli birləşmələr alınır. Lakin onun bu fikri qəbul edilmədi. 1912-1913 illərdə akademik Kurnakovun apardığı tədqiqatlar nəticəsində müəyyən etdi ki, reaksiyalar zamanı dəyişən tərkibli birləşmələr alınır. Məs. Zn-in N-la ZnN_0,59, ZnN_0,69, ZnN_0,89 dəyişən tərkibli nitridlər əmələ gətirir. İndeksi kəsr ədədlərdən ibarət olan birləşmələri Bertolidlər adlandırırlar. İndeksi tam ədədlərdən ibarət olan birləşmələri isə Daltonidlər adlandırırlar ( C₆H₆, CH₄, PCl₃ ).

2.DÖVRİ QANUN,DÖVRİ SİSTEM.MOZİLİ QANUNU

Kimyəvi elementlərin sistemləşdirilməsi onların kimyəvi və fiziki xassələrinin öyrənilməsi əsasında yaradılmışdır. D.İ.Mendeleyev 1869-cu ildə dövri qanunu kəşf etmiş və bu qanun əsasında elementlərin dövri sistemini yaratmışdır. Dövri qanunun klassik tərifi belə ifadə olunur :

Elementlərin xassələri, eləcə də onların əmələ gətirdikləri bəsit və mürəkkəb maddələrin xassələri atom çəkilərindən dövri surətdə asılıdır.

Dövri sistem, dövri qanunun qrafiki, cədvəl şəklində ifadəsidir. Bu sistemin qanunauyğunluqarı əsasında D.İ.Mendeleyev o vaxt məlum olmayan bir neçə elementin kəşf olunacağını əvvəlcədən vermişdir. Qallium, skandium və germaniumun kəşfi, onların xassələrinin nəzəri və təcrübi qiymətlərinin uyğun gəlməsi Mendeleyevin uzaq görənliyini isbat etməklə, dövri qanunun düzgünlüyünü göstərdi. Dövri sistemin inkişafının iki əsas mərhələsi olmuşdur: kimyəvi və fiziki mərhələlər. Birinci mərhələdə elementlərin kimyəvi xassələri əsas götürülmüşdür. Məsələn, arqonun, kobaltın və tellurun atom kütləsinin, uyğun olaraq, kaliumun, nikelin və yodun atom kütləsindən çox olmasına baxmayaraq Mendeleyev bu elementlərin xassələrini nəzərə alaraq, arqonu kaliumdan, kobaltı nikeldən və telluru yoddan əvvəl yerləşdirmişdir. Həmin elementlərin bu cür yerləşdirilməsi tamamilə isbat olunmuşdur. Dövri sistemin inkişafını 2-ci mərhələsi Mozli qanununun kəşfi ilə əlaqədardır.