1-ma’ruza: Differensial tenglamalar faniga kirish. O’zgaruv

9-MA’RUZA:
O’zgarmas koeffisientli chiziqli bir jinsli differensial tenglamalar. Xarakteristik ko’pxad.
Reja:

1. 
   Chiziqli o’zgarmas koeffitsientli tenglama va xarakteristik tenglamasi.
   
2. 
   Xarakteristik tenglamaning ildizlari:
   

a) Haqiqiy va xar xil
b) haqiqiy va ildizlar ichida karralisi ham bor
s) Kompleks va xar xil
g) Kompleks va karrali
hollarda umumiy yechim ko’rinishlari.

Oldingi mavzuda p – chi tartibli tenglamani umumiy nazariyasi bilan tanishdik. Endi koeffitsientlari o’zgarmas sonlar bo’lganda ko’rib chiqamiz .

(1)
ko’rinishdagi tenglama o’zgarmas koeffitsientli p-chi tartibli chiziqli bir jinsli tenglama deb ataladi.
Bu tenglamaning xususiy yechimi
(2)
ko’rinishida qidiriladi. =const
(1) ni (2)ga qo’yish uchun Hosila olamiz.

bularni tenglamaga qo’yib,

yoki

tenglikka kelamiz, bu yerdan 0 bo’lganligi uchun unga qisqartirib,
=0 (3)
ko’rinishda  ga nisbatan algebraik tenglamaga kelamiz. (3) tenglama (1) tenglamaning xarakteristik tenglamasi deb ataladi.
Ma’lumki (3) tenglamani p – ta ildizi bor, ular haqiqiy, kompleks bo’lishi mumkin. SHuning uchun alohida ko’rib chiqamiz.
1-hol: (3) xarakteristik tenglama ildizlari haqiqiy va xar xil bo’lsin. Bu holda barcha ildizlarni (2)ga qo’yib,

ko’rinishdagi xususiy yechimlarni hosil qilamiz. Bundan
(4)
umumiy yechimini yozamiz.
MISOL: . Xarakteristik tenglamasi bo’lib
₁=0, ₂=1, ₃=-1 ildizlarga ega (4) formulaga ko’ra umumiy yechim
y=
2-hol: (3)ni ildizlari haqiqiy va ichida karralisi bor.
Agar (3) ni _i ildizi k_i karrali bo’lsa (bunda ), u holda chiziqli erkli yechimlar soni n dan kam biz n-ta chiziqli erkli yechimlarini topamiz.
Faraz qilaylik k_i – karrali ildiz A_i=0 – lar k_i karrali bo’lsin. (3) tenglama
=0
ko’rinishiga ega bo’ladi.
Bu xarakteristik tenglamaga mos tenglama

ko’rinishda bo’lib, uni xususiy yechimlari
1,x, x², … , ko’rinishda bo’ladi.
Agar _i0 bo’lsa, u holda almashtirish bilan nol’ holga keltiriladi, _i=0 ga nisbatan olingan tenglama ildizlari
1,x, x², … , bo’lib

echimlar mos keladi. Unda umumiy yechim

ko’rinishida bo’ladi. Bunda m chiziqli erkli yechimlar soni.
MISOL: tenglamani yeching.
Xarakteristik tenglama: ² +2 +1=0 yoki
( +1)²=0 ₁=-1, ₂=-1
bu ildizga mos umumiy yechim
y=(c₁+xc₂)e^-x
formula bilan ifodalanadi.
3-hol: (3)ni ildizlari teng emas, ammo ichida kompleks ildizlari bor.
Ildizlar kompleks bo’lsa, ular o’zaro qo’shma bo’ladi.
ularga
.
Xususan bo’lgan yechimlar mos keladi. Bu kompleks yechimlarni Eyler formulasidan foydalanib,

ko’rinishida yozish mumkin, ya’ni Bu yechimlar oraliqda chiziqli erklidir. Xuddi shunday yechimga
yechimlar mos keladi.
Bu yechimlar yangi yechimlar to’plamini hosil qilmaydi.
Demak, kompleks qo’shma yechimlarga ikkita haqiqiy yechim mos keladi.
Kompleks yechimlarni haqiqiy yechim bilan ifodalash uchun quyidagi teoremani keltiramiz.
TEOREMA: Agar koeffitsientlari uzluksiz bo’lgan L[y]=0 tenglama y=u(x)+iv(x) yechimga ega bo’lsa , u holda shu yechimni haqiqiy qismi u(x) va mavxum qismi v(x) funksiyalar ham tenglamaning yechimi bo’ladi.
SHu teoremaga ko’ra
funksiyalar tenglamaning yechimlari bo’ladi.
MISOL: tenglama uchun (3) tenglama quyidagicha bo’ladi.
² +4 +5=0
Buning yechimlari
₁=-2+i, ₂=-2-i, u holda umumiy yechim

ko’rinishga ega.
4-hol: (3) ning ildizlari kompleks va karrali bo’lsin.
Agar (3)ning ildizlari ko’rinishida bo’lsa, unga qo’shma ildizga ham ega. SHuning uchun k_i karrali bo’lsa ildiz ham k_i - karrali bo’ladi, ya’ni

ko’rinishidagi 2k ta haqiqiy yechim olishimiz mumkin.
Bu tenglamalar oraliqda chiziqli erkli, bunga Eyler formulasidan foydalanib, ko’rinishda yozib ishonch hosil qilish mumkin (2 – holga qarang).
Shunday qilib, k_i karrali kompleks qo’shma yechimlarga 2k ta yechim mos keladi.
Umumiy yechimni, haqiqiy va kompleks yechimlarni xar biri uchun yozib olib, jami n–ta chiziqli erkli yechimlardan hosil qilamiz.
MISOL: tenglama xarakteristik tenglamasining ildizlari ₄=i, ₂=-i, ₃=i, ₄=-I bo’lib umumiy yechim y=(c₁+c₂x)cosx+(c₃+c₄x)sinx ko’rinishida ifodalanadi.