1– Ma’ruza Mavzu: Kinematika. Moddiy nuqta kinematikasi

---

1– Ma’ruza 
 
Mavzu: 
Kinematika.Moddiy nuqta kinematikasi: Kinematikaning 
asosiy tushunchalari .Kinematika predmeti,masalalari va harakatning 
nisbiyligi.Nuqta harakatining berilish usullari:vector,koordinatalar va 
tabiiy usullari. Nuqtaning tezlik va tezlanish vektori. 
REJA:
1. 
Kinematikaning asosiy tushunchalari
2.Nuqta harakatining berilish usullari 
3. Nuqtaning tezlik vektori. 
4. Nuqtaning tezlanish vektori. 
xe "Nuqta harakati: berilish usullari:" 
1.1 § Kinematikaning asosiy tushunchalari 
Jismlarning inertligini (massasini) va ularni harakatga keltiruvchi kuchlarni 
e’tiborga olmagan holda, ularning harakatlarini geometrik xususiyatlarini 
o‘rganadigan mexanikaning qismiga, kinematika deb ataladi. 
Kinematika qismi, bir tomondan mexanik harakatning (kinematikaning) asosiy 
tushunchalari va kinematik parametrlar o‘zaro bog‘likligining o‘zgarishini, ularga 
ta’sir etayotgan kuchlarga bog‘lik ekanligini dinamika qismini o‘rganishda asos 
bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, uning usullari amaliy mustaqil ahamiyatga ega bo‘ladi, 
masalan, mexanik uzatmalarni hisoblash ishlarida.
Mexanik harakat deganimizda, bir jismni boshqa jismlarning fazodagi tutgan 
o‘rinlariga nisbatan vaqt davomidagi o‘zgarishiga aytiladi.
Harakatlanayotgan jismning (yoki nuqtaning) ixtiyoriy vaqtdagi o‘rnini aniqlash 
uchun, boshqa bir jism bilan mahkam bog‘langan koordinata sistemasi tanlab 
olinadi, ushbu koordinata hisob sistemasi deb ataladi. Bundan keyin jismning (yoki 
nuqtaning) harakatini, shu tanlab olingan hisob sistemasiga nisbatan aniqlaymiz. 
Hisob sistemasini o‘zaro perpendikulyar holda uch tomonga yo‘nalgan o‘qlar 
orqali tasvirlaymiz (lekin shu o‘q mahkamlangan jism tasvirlanmaydi, masalan, 
aksariyat o‘qlar erga mahkamlanadi, lekin erning shakli tasvirlanmaydi). 
Kinematika qismida hisob sistemasidagi o‘qlar ixtiyoriy ravishda tanlab 
olinadi (ularni tanlash faqat masalaning maqsadiga bog‘liq bo‘ladi xolos). 
Kinematika qismida biror hisob sistemasi orqali aniqlangan qiymatlar boshqa 
ixtiyoriy hisob sistemasida ham o‘z qiymatini saqlab qoladi. Dinamika qismida 
bunday qoidalar o‘rinsiz bo‘ladi, shu sababli ular 74§ - da alohida ko‘rib chiqiladi, 
ya’ni dinamikaning qonunlari turli hisob sistemalarida turlicha bo‘ladi.
Jismning harakati fazoda vaqt davomida sodir bo‘ladi. Mexanikada fazoni 
uch o‘lchovli evklid fazosi ko‘rinishida tasavvur qilinadi. Bunday fazodagi 
o‘lchovlar evklid geometriyasiga asoslanib hisoblanadi. Uzunlik o‘lchovining 

---

birligi sifatida 1m qabul qilingan. Mexanikada vaqt universal hisoblanadi, ya’ni u 
hamma hisob sistemalarida baravar o‘tadi (masalan, Amerikada ham, Evropa va 
Osiyoda ham 1 sekundning miqdori bir xil kechadi). Vaqt birligi sifatida 1s qabul 
qilingan. Uzunlik L (yoki -l) - harfi bilan belgilanadi vaqt T (yoki-t) - harfi bilan 
belgilanadi.
Evklid fazosi va universal vaqt fazoning haqiqiy xossalarini faqat ma’lum 
darajadagi xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan holda, ya’ni taqribiy tasvir etadi. Lekin, 
tajribalar shuni ko‘rsatadiki, mexanika qismidagi harakatlar (yorug‘lik tezligidan 
ancha kichkina bo‘lgan harakatlar) uchun, bunday taqribiy hisoblar haqiqiy 
hisoblarga juda yaqin ekanligi aniqlandi.
Vaqt skalyar va to‘xtovsiz kechuvchi kattalik (qiymat) hisoblanadi. 
Kinematika qismida t - vaqt erkin o‘zgaruvchan (argument) qiymat hisoblanadi. 
Qolgan hamma kinematik kattaliklar (yo‘l, tezlik, tezlanish va b.) vaqtga bog‘liq 
holda o‘zgarib boradi, ya’ni ular vaqt t - ga bog‘liq bo‘lgan funktsiyalardan iborat 
bo‘ladi. 
Vaqtning hisobi ixtiyoriy ravishda tanlab olingan boshlang‘ich vaqt (t=0 s) 
dan boshlab o‘lchanadi, uning boshlanishi har bir masalada alohida ta’kidlanadi va 
ular turlicha bo‘lishi mumkin. Har qanday vaqt momenti boshlang‘ich vaqt (t=0) 
dan boshlab o‘tgan sekundlar soniga qarab aniqlanadi (yoki avvalgi vaqt bilan 
keyingi vaqt oralig‘idagi farq orqali hisoblanadi), Ikki vaqt oralig‘idagi vaqtning 
farqi vaqt oralig‘i deb ataladi.