1 Мавзу: Экспериментал психологиянинг предмети

Tavsiya etiladigan adabiyotlar:

1. 
   Xrestomatiya po psixologii. Psixologiya pamyati. M - 1993.
   
2. 
   Praktikum po obhey psixoloii. M - 1994.
   
3. 
   Praktikum po obhey i eksperimental’noy psixologii.T.LGU 1994.
   
4. 
   Umumiy psixologiya. A.V. Petrovskiy taxriri ostida. T.1992.
   
5. 
   Umumiy psixologiyadan amaliy mashg`ulotlar, T. 1994
   

9- MAVZU. TAFAKKURNING eKSPERIMENTAL TADQIQ eTILISHI.

REJA:
1. Tafakkur va nutqning o`zaro bog`liqligi.

2. Masalalar echish usuliga o`tgan tajribaning ta`siri.
3. Fikrlash faoliyatining o`ziga xosligiga ko`rsatmaning ta`siri.


Mavzu yuzasidan asosiy tushunchalar:

• 
  Tafakkur-voqelikdagi predmet va hodisalarni aniq, to`liq, umumlashtirib vositali yo`l bilan aks ettirish usuli.
  
• 
  Nutq-kishilar o`rtasidagi aloqa jarayonida tildan foydalanish.
  
• 
  Analiz-bir butun predmet va hodisalarni tarkibiy qismlarga bo`lish.
  
• 
  Sintez-alohida tarkibiy qismlarni bir butun qilib birlashtirish.
  
• 
  Umumlashtirish- predmet va hodisalarni biror xususiyatiga ko`ra bita tushunchaga birlashtirish.
  
• 
  Taqqoslash-predmet va hodisalar o`rtasidagi o`xshash va farq qiluvchi tomonlarini aniqlash.
  
• 
  Mavhumlashtirish-predmet va hodisalarning biror belgisini fikran ajratib olish.
  
• 
  Tushuncha-predmet va hodisalarning umumiy va maxsus belgilarini aks ettirish.
  
• 
  Hukm- predmet va hodisalarga biror belgining xos yoki xos emasligini tasdiqlash.
  
• 
  Xulosa chiqarish- ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi hukmlar keltirib chiqarish.
  

I
?
nson tafakkuri bilan hayvonlar tafakkuri o`rtasidagi farq nimada?

Tafakkur va nutq bir-biri bilan mustahkam aloqaga ega. So`z tushunchani ifodalaydi, uni umumlashtiradi va fikrning mavjudligining shakli hisoblanadi. SHu bilan birga nutq va tafakkur o`rtasida farq mavjudki, ularni aralashtirib, aynan bir narsa deb qarash aslo mumkin emas.

Tafakkur bevosita bilishdan, amaliy faoliyat jarayonida vujudga kelib uning chegarasidan tashqariga chiqib ketadi. Sezgi va idrok orqali tafakkur tashqi olam bilan bog`langan. Nutq esa barcha psixik jarayonlar bilan bog`liq bo`lib, ularga nisbatan integrativ (birlashtiruvchi) vazifani bajaradi.
Tafakkur ancha kech eksperimental psixologiyaning predmetiga aylanadi. Dastlabki tajribalar Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalari tomonidan o`tkazilgan. Hozirda eksperimental tadqiqotlar ta`sirida tafakkur bir qancha fikrlash jarayonlari (rejalashtirish, loyihalashtirish, oldindan aytish, baholash, tushunish, xulosa chiqarish) va operatsiyalari (analiz, sintez, umumlashtirish, taqqoslash) dan iborat aqliy harakat deb qaralmoqda.
T
?
afakkurni kuzatish yo`li bilan o`rganish mumkinmi?

Tafakkurning boshlang`ich holati muammoli vaziyatdir. Bunday muammoli vaziyatlar tafakkurning bosqichli tabiatga ega ekanligini ifodalaydi. Ko`pgina tadqiqotchilar tomonidan fikrlash jarayonining quyidagi bosqichlari ajratilgan: 1) muammoning vujudga kelishi, (sub`ekt maqsadga erishish uchun o`zining bilimlari ko`lami etarli emasligini anglaydi). 2) muammoli vaziyatning tahlili, sub`ekt muammoli vaziyatdagi axborotlarni tahlil qiladi. 3) maqsadga erishish usullari haqidagi farazni shakllantiradi (bu nisbatan maxsuldor boskich bo`lib, sub`ekt yangi axborotlarni faraz va metod shaklida yaratadi). 4) farazni tekshirish, ilgari surilgan faraz va echim usullari nazorat qilinadi, baholanadi, tekshirib ko`riladi.

Tafakkur va nutqning o`zaro bog`liqligi avvalo fikrlash jarayonining til orqali ifodalanishida namoyon bo`ladi. Hozirgi kunda so`z va uning mazmuniy tomonini o`rganish maqsadida assotsiativ eksperimentdan foydala-niladi. Assotsiativ eksperimentning barcha turlari uchun xos bo`lgan xususiyat, ularda natijaning asosiy ko`rsatkichi sifatida reaktsiya vaqti hisoblanadi. Bu mezonlar nutq-fikrlash jarayonining dinamikasini o`rganish imkonini beradi. Assotsiativ reaktsiya vaqti nerv jarayonlarining o`tish tezligini ifodalaydi.
Eksperimental psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha o`tgan tajriba fikrlash jarayoniga faqat ijobiy emas, balki salbiy ham ta`sir etishi mumkin. M.Vertgeymerning fikricha, bolalarda o`tgan tajriba ijodiy tafakkurga salbiy ta`sir qiladi. Ta`lim va amaliy faoliyat jarayonida inson muammolarni echishning cheklangan usullarini o`zlashtirsa, tuzilishi har xil bo`lgan vazifalarni echishda tafakkurning rigidligi (qotib qolgan) namoyon bo`ladi. Rigidlik deganda, sub`ektning muammoni hal qilishga qiynalishi yoki shakllangan dasturni qayta o`zgartirish uchun qobiliyatning etishmasligi tushuniladi.
Rigidlikning kognitiv (bilish), affektiv (hissiy) va motivatsion turlar mavjud tafakkurni o`rganishda ko`proq kognitiv rigidlik muhim ahamiyatga ega bo`ladi.
B
?
iror muammoni doimo bir xil usulda echish, keyinchalik shu muammoni boshqacha usulda echishni qiyinlashtiradi. Buning sababi nimada?

A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika yordamida bir xil tipdagi vazifani echish jarayonidagi ikki guruh tekshiriluvchilar natijalarini solishtirish orqali fikrlash jarayonidagi rigidlikni aniqlash mumkin. Vazifa shunday tanlanishi kerakki, ularning bir qismi bir usul bilan, qolganlari ikki usul bilan echiladi.

Tajriba boshlangunga qadar har biri 10 tadan arifmetik vazifadan iborat 2 ta varaqa tayyorlanadi. 1-guruh eksperimental, ikkinchisi nazorat guruhi deb karalib, ularga alohida-alohida vazifalar beriladi. Har ikki guruhdagi tekshiriluvchilar bir-birlariga bog`liq bo`lmagan holda vazifalarni echishlari kerak bo`ladi. 1-5 vazifalar bittadan echimga ega, 6-10 vazifalar esa minimal bitta yoki ratsional echimga ega emas.
Natijalarni tahlil qilish uchun nechta tekshiriluvchi 6-10 vazifalarni ratsional usul bilan echganligini hisoblab, foizga aylantirish kerak.
Ko`p hollarda tekshiriluvchi 1-5 vazifalarni bir xil usul bilan echgandan so`ng 6-10 vazifalarni ham shunday usul bilan echishga harakat qiladilar, sharoit o`zgarganligini sezmaydilar. Bunda fikrlash jarayonida bilish rigidligi vujudga kelganligini aniqlash mumkin.
Tafakkurda ko`rsatma (ustanovka)ning rolini o`z davrida Vyurtsburg maktabi namoyondalari ham ko`rsatib o`tishgan. Tafakkur psixologiyasida ko`rsatma berish deganda, inson oldiga biror vazifa qo`yilganda uni echish uchun ongsiz tarzda tayyor turishiga (anglamagan holda) aytiladi. Ko`rsatma berishning turli darajadagi kiyinchilikka ega bo`lgan vazifalarni echish natijasiga ta`sirini o`rganish maqsadida maxsus metodikadan foydalanish mumkin. Buning uchun oldindan har bir tekshiriluvchi uchun 2 tadan vazifalar to`plami tayyorlanadi. Ularning har birida 2 tadan mahsuldor tafakkurni, 1 tadan qayta tiklovchi tafakkurni talab qiladigan vazifalar bo`lishi kerak. Tekshiriluvchilar - tajriba va nazorat guruhlariga bo`linadi. Tajribaning birinchi bosqichida har bir guruh uchun bir xil vazifalar beriladi. Ammo ularga turlicha ko`rsatma (instruktsiya) beriladi. Natijalarni tahlil qilishda har bir tekshiriluvchining javobi alohida-alohida tahlil qilinib 3 ballik tizim bo`yicha baholanadi.
3-ball - faqat 1 marta uchragan javob uchun.
2- ball - 3 - 5 marta uchragan javob uchun.
1-ball - 5 martadan ortiq bo`lgan javoblar uchun.
Tekshiriluvchilarning javoblari mikdoriy va sifat jihatdan tahlil qilinib, ko`rsatmaning masala echish sifatiga ta`siri haqida xulosa chiqarish mumkin.