1-mavzu: Falsafa fanining predmeti, mazmuni va ilm-fan, madaniyat taraqqiyotidagi o‘rni reja

SHuhratparastlik. SHuhratparastlik – shon–shuhrat ketidan quvadigan va bu yo’lda har qanday axloqsizlikdan qaytmaydigan insonlar toifasining xususiyati. SHuhratparast odam o’z nomining doimo atrofdagilar va jamiyat diqkat markazida turishiga, mashhurlikka, shov–shuvga, maqtovga ichki bir tiyiqsiz ehtiyoj sezadi. Bu ehtiyoj oxir–oqibat uni jamiyatning axloqiy – ijtimoiy talablari bilan ham, individ sifatidagi o’z biologik va ma’naviy–intelektual imkoniyatlari bilan ham mutlaqo hisoblashmaydigan ijtimoiy nafs bandasiga aylantirib qo’yadi.
SHuhratparastlikning axloqiy illat sifatidagi xatarli tomoni shundaki, u ravnaq topib borish xususiyatiga ega: dastavval kishi o’z «men»ining boshqa «men»lardan kam bo’lmasligini talab qiladi, keyin asta–sekin o’z «men»ining barcha «men»lardan baland turishini xohlab qoladi va nima qilib bo’lsa ham shu xohishni amalga oshirishga intiladi. Natijada u mavjud veqelikni, atrofdagilarning o’ziga bo’lgan asl munosabatini real baholay olmaydi; qaerda uni «ko’tar–ko’tar» qilib maqtashsa, o’sha yerga o’zini uradi, hayotda asl insoniy vazifasini bajarishdan chalg’iydi, tuzatib bo’lmas xatolarga yo’l qo’yadi. SHuhratparastlikka yorqin misol, umumbashariy timsol sifatida, odatda salkam 2,5 ming yildan buyon Herostratning nomi keltiriladi: u abadiy shuhrat qozonish uchun olamning yetti mu’jizasidan biri – Efes shahridagi Artemida ibodatxonasida o’t qo’ygan. Uning nomi hozirgacha taajjub, hayrat, ayni paytda nafrat va la’nat bilan tilga olinadi.
SHuhratparastlik ham xuddi xudbinlik kabi zamonaviy jamiyatda avj olgan illatlardan hisoblanadi. Agar xudbinlikning keng yoyilishiga ma’lum ma’noda shaxs erkinligining qonuniy muhofazasi, ba’zi, demokratik tamoyillar yo’l ochib bersa, shuhratparastlik uchun zamonaviy ommaviy axborot vositalari ko’k chiroq vazifasini o’taydi: Nitsshe aytganidek, hozirgi paytda har qanday kichkinagina «men», yo’lini topib, sahnadan, sahifadan yoki ekrandan o’zi haqida jahonga jar solish huquqiga va imkoniga ega. Matbuot va so’z erkinligidan «o’ziga xos» foydalanadigan, «mashhurlar» haqidagi shov–shuvlar bilan shug’ullanadigan o’nlab gazetalar, ko’rsatuv va eshittirishlar shuhratparastlarning yomg’irdan keyingi qo’ziqorinlardek paydo bo’lishini ta’minlamoqda. Misol tariqasida ko’pchilik ommaviy axborot vositalarida aslida horijiy mualliflar musiqalarini, qo’shiqlarini noqonuniy o’zlashtirgani – o’g’irlagani (plagiat) uchun jazolanishi kerak bo’lgan shuhratparast «san’atkorlar»ning ko’klarga ko’tarilishini keltirish mumkin. SHuhratparstlikning bunday keng yoyilishiga qarshi faqat axloqiy tarbiya vositasida kurashish qiyin, shu sababli ularga nisbatan axloqiy yo’l bilan birga ichki va xalqaro huquq me’yorlaridan ham unumli foydalangan holda ish ko’rish maqsadga muvofiqdir.
SHunday qilib, uch bob mobaynida, qisqacha bo’lsa–da, axloqshunoslikning asosiy tushunchalarini, axloqiy tamoyillar va me’yorlar nima ekanini, ularning shaxs hamda jamiyat axloqiy hayotida naqadar muhim o’rin tutishini ko’rib chiqdik. Pirovard natijada quyidagicha xulosa chiqarish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz: agar axloqshunoslikning mezoniy tushunchalari bir–biriga bog’liq bo’lsa, axloqiy tamoyillarning bog’liqligi yanada mustahkamroq – ular biridan ikkinchisiga o’tib turish xususiyatiga ega; axloqiy me’yorlar esa bir–biri bilan shu darajada chambarchaski, ba’zan birini ikkinchisidan aniq ajratish qiyin, zero ular xulq va odob doirasidagi axloqiy amaliyotlardir.
Ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov
Ixtiyor erkinligi to’g’risida fikr yuritishdan oldin erkinlikning o’zi haqida mulohaza qilib ko’rish lozim bo’ladi. CHunki «erkinlik» atamasi bir tomondan, sodda, aniq hammaga tushunarli so’z, ikkinchi tomondan esa o’ta murakkab, tumanli, o’zgarib turuvchi tushuncha; u hammani, ayniqsa yoshlarni ohanrabodek o’ziga tortadi. «Aslida esa tarixda erkinlik nomi ostida ko’p ulug’ ishlar amalga oshirilgan, lekin aynan shu nom bilan qanchadan–qancha gunohlar qilingan. Har bir kishining xayoliga kelganida yuragi dukillab urib ketadigan shu nom bilan qanchadan–qancha jinoyatu nodonliklar, ehtiros aldoviyu so’qirliklar o’zini bezadi va bezamoqda»⁹¹. V.Vindelband fikrini davom ettirib, erkinlik atamasining mazmuni siyosat va falsafa olamida hozirgacha turli xil bo’lib kelayotgannini, «haqiqiy erkinlik» tushunchasi esa nimani anglatishi hali ham ayon emasligini aytib o’tadi. Bunday «tushunmovchiliklar»ning sababi, bizningcha, shundaki, inson erkinligi hech qachon yolg’iz, alohida olingan erkinlik bo’lolmaydi, u, Sartr aytganidek, erkinliklar ro’parasidagi erkinlik. Aynan shuning uchun ham u hech qachon mutlaqlik kasb etolmaydi, uni doim zamon, makon, inson va narsalar erkinligi – boshqa erkinliklar cheklab turadi; inson butunlay erkinlikka erisholmaydi, faqat nimadandir, qaysidir bir narsadangina erkin, ozod bo’lishi mumkin. M., sport musobaqalarida universitet sharafini himoya qilish uchun boshqa shaharga borgan talaba darslarga qatnashish majburiyatidan ozod qilingan, lekin u darslarga nisbatan erkinlikka ega bo’lgani holda, butunlay erkin emas – sport musobaqalarida qatnashish majburiyatini olgan. SHunday qilib, bir erkinlikning qo’lga kiritilishi ikkinchi erkinlikdan – sport musobaqalarida qatnashmaslik erkinligidan voz kechishga olib keladi. Demak, bir tomondan erkinlik zaruriyatsiz, zaruriyat esa erkinliksiz mavjud emas, ikkinchi tomondan, shuning uchun ham, har qanday erkinlik cheklangan holdagina voqe bo’ladi.
Endi ixtiyor erkinligi nima, degan masalaga to’xtalamiz. Dastlabki muammo atama bilan bog’liq. O’zbek tilidagi falsafiy adabiyotlarda asosan «iroda erkinligi» degan noto’g’ri ibora qo’llaniladi. Buning sababi – rus tilidagi «volya» so’zining mantiqan xato, «sila voli» tarzida tarjima qilishida, vaholanki «volya» – «erk», «erkinlik», «sila voli» – iroda («iroda kuchi» emas) ma’nolarini anglatadi. Bizda «iroda falsafasining» otasi deb nom olgan Artur SHopenhauerning mazkur falsafani asoslab bergan to’rt jildlik fundamental asarida gap iroda haqida emas, balki ixtiyor haqida boradi. Asar olmonchadagi asliyatda «Die Welt als Wille und Vorstellung» deb ataladi, o’zbekchasiga bu «Olam ixtiyor va tasavvur sifatida» (ruschasiga «Mir kak volya i predstavlenie») deb tarjima qilinadi. Zero Wille – ixtiyor degani, iroda esa – Willenskraft yoki Willensstarke (ruschasiga «sila voli»). Falsafiy adabiyotlarimizdagi atama borasidagi bunday mantiqsizlik o’ylab o’tirmasdan ruschadan «shartta ko’chirib tashlash» ning oqibatidan boshqa narsa emas.
Mantiqsizlik deganimizning ma’nosi shundaki, ixtiyor – xohish, istak demakdir, iroda esa o’sha xohish, istakni bosib turuvchi, uning amalga oshishiga yo’l qo’ymaydigan kuch, ya’ni ixtiyor g’ildirak bo’lsa, iroda – tormoz. M., siz chekishni tashladingiz, lekin juda bo’lmaganda, «bir tortib» qo’yishni nihoyatda xohlaysiz, shunda iroda vositasida bu xohishdan voz kechsangiz, irodali odam deb atalishga loyiqsiz, akasincha esa, siz irodasiz insonsiz. Demak, ixtiyor – erkinlik, iroda – zaruriyat sifatida namoyon bo’ladi. To’g’ri, «ixtiyor» va «iroda» so’zlari bir mazmunni anglatadigan holatlar ham mavjud. Lekin ular juda kam, sanoqli, faqat mislsiz qudratning xohishigina bir vaqtning o’zida iroda bilan mustahkamlanadi, bunda iroda xohishning yuksak darajasi sifatida talqin topadi. Bunday talqin to’rt narsaga xos: gap Xudo, xalq, ota–ona, podsho haqida borgandagina biz «Xudoning xohish–irodasi», «xalqning xohish – irodasi» v.h. deyishimiz mumkin xolos. Boshqa barcha hodisalarda ixtiyor bilan iroda bir–biridan muxtor tarzda va bir–birining ziddi sifatida namoyon bo’ladi. SHunday qilib, falsafa va axloqshunoslikdagi eng murakkab muammolardan biri «iroda erkinligi» emas, balki «ixtiyor erkinligi» degan istiloh bilan atalishi maqsadga muvofiqdir.
Ixtiyor erkinligi eng avvalo ixtiyorning uch bosqichda voqe bo’lishi bilan bog’liq. Birinchi bosqich – ichidan faqat bittasini tanlab olish va harakatga aylantirish mumkin bo’lgan alohida xohish–istaklarning tug’ilishidan iborat. Ikkinchi bosqichda mazkur xohishlarning o’zaro bir –birini tutib turishi, teng holatga keltirishi yuz beradi va bu – tanlov oraqali bir qarorda to’xtash imkonini yaratadi. Uchinchi bosqich tanlangan xohishning o’ziga mos jismoniy harakatga o’tishi bilan belgilanadi.
Erkinlikka kelsak, shuni aytish kerakki, muayyan ixtiyorga berilgan erkinlik faqat tanlovning boshlanishida va tanlov jarayonidagina mavjud bo’ladi. Tanlov jarayoni tugashi bilan, ya’ni ikki narsadan birini tanlaganingiz zahoti ixtiyoringiz uchun berilgan erkinlikning vakolati tugaydi: siz ixtiyor qilib bo’ldingiz, bundan buyog’iga erkin emassiz, endi tanlagan narsangizga mos harakatni boshlashingiz kerak. Demak, ixtiyor erkinligi tanlanayotgan ikki narsa oralig’idagi fikrlash mobaynidagina voqe bo’ladigan hodisadir.
Tanlovning o’zi esa ikki xil xohish o’rtasidagi kurashdan iborat. Bu kurashda faqat bitta hohish – qaysinisi kuchli bo’lsa, o’sha g’alaba qozonadi: ham unisining, ham bunisining baravar tanlanishi mumkin emas. Ruhshunoslik nuqtayi nazaridan tanlov hissiyotga asoslangan, qanday sabab orqali vujudga kelishi ahamiyatsiz bo’lgan ruhiy omil. Axloqshunoslikdagi tanlov esa qadriyat bilan bog’liq, aqlga asoslangan tushuncha. Birinchisi – bor narsa, ikkinchisi – bo’lishi kerak deb hisoblangan narsa; birinchisi –mavjud omilni, ikkinchisi – idealni, me’yorni anglatadi. SHunday qilib, insondagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aqlga bo’ysundirilgan ravishda, ideal va me’yorlarga mos tarzda cheklanadi. Aks holda, muayyan bir yo bir necha inson yoki guruhning betiyiq erkin ixtiyori na faqat boshqa insonlar va guruhlar, balki nabotot, hayvonot olami, butun dunyo uchun fojeaga aylanishi mumkin.
Yuqorida aytib o’tilganidek, ixtiyor erkinligi tufayli inson har qadamda axloqiy tanlov muammosiga duch keladi. Bu muammo kishida mas’uliyat hissi mavjudligidan dalolat beradi. Mas’uliyatni, o’zgalar va o’z vijdoni oldida javobgarlikni sezmagan kishi xohlagan ishga qo’l urishi mumkin – uni o’z qilmishining oqibati qiziqtirmaydi, u faqat manfaat ustuvorligini tan oladi, xolos. Unday odamni axloqsiz deb ataydilar. Zero inson yo ezgulikni, yo yovuzlikni tanlashi tufayli nimanidir ixtiyor etadi: axloqiy tanlov – har bir xatti–harakat, har bir qilmishning ibtido nuqtasi.
Umuman, inson hamda jamiyat axloqiy hayotida ixtiyor erkinligi va tanlovning ahamiyati beqiyos. Masalan, tarixdagi bir ta’sirchan voqeani olib ko’raylik: bozorda mutasavvif alloma, ozarboyjon, eski o’zbek (turkiy), fors tillarida o’lmas asarlar yaratgan buyuk shoir Imoiddin Nasimiyning g’azalini yod o’qiyotgan bir yosh yigitni kufrda ayblab, hibsga oladilar. Yigit oldida ikki yo’ldan birini tanlash turardi: yo piri Nasimiyni sotish va tavba qilib, banddan ozod bo’lish yoki g’azalni o’zimniki, deb o’limga tik borish. Pokdomon, or–nomusli yigit ikkinchi yo’lni tanlaydi. Qozi uning terisini shilishga buyuradi. Olomon–tomoshabinlar yig’iladi. SHu payt Nasimiy kelib qoladi. Voqeadan xabar topgan Nasimiy oldida ham endi tanlov turardi – tanlamaslikning iloji yo’q edi: yo o’zini oshkor qilib, yosh yigitni jallod qo’lidan qutqarishi va uning o’rnini egallashi, yoki olomon orasidan sekin sirg’alib chiqib ketib, muridining o’limga mahkum etilishi evaziga o’z jonini asrab qolishi kerak. Buyuk mutasavvif shoir birinchi yo’lni tanlaydi: o’zini jallod qo’liga tutqazib, begunoh yigitni ozod etadi. Qozi endi Nasimiyning terisini shilishga buyuradi. Jallod ishga kirishadi, atrofga qon sachraydi. SHunda qozi odamlarga, nari turinglar, bu kofirning tomchi qoni biror yeringizga tegsa, o’sha yerni kesib tashlash kerak bo’ladi, deydi. Qozi gapini tugatar–tugatmas, Tangri irodasi bilan bir tomchi qon sachrab uning jimjilog’iga tegadi. Olomon qozidan barmog’ini kesib tashlashini talab qiladi. Endi qozi oldida tanlov turardi: yo barmog’ini kesishga berib, gapining ustidan chiqishi yoki gapidan qaytib, sharmisor bo’lishi kerak. Qozi axloqan nopok, qo’rqoq va xudbin odam sifatida gapidan qaytadi. Nasimiy esa qiynoqqa mardonavor chidab, churq etmaydi, aksincha, qozining ahvolini ko’rib, istehzoli kuladi va so’nggi g’azalini yoddan aytadi. Nasimiyning bu jasorati asrlardan–asrlarga o’tdi, ne–ne shoirlarning she’rlarida madh etildi, o’zi esa insoniy poklik va yuksak axloqiylikning o’lmas timsoli bo’lib qoldi. Bir namuna sifatida buyuk turkman shoiri Maxtumqulining «Aytishuv» she’ridan quyidagi sakkiz satrni keltirish mumkin: