1-mavzu: Falsafa fanining predmeti, mazmuni va ilm-fan, madaniyat taraqqiyotidagi o‘rni reja

Axloqiy tamoyillar
Asosiy mezoniy tushunchalar – kategoriyalar singari axloqiy tamoyillar ham axloqiy anglash shakllaridan hisoblanadi. Ularda axloqiy talab nisbatan umumiy tarzda ko’zga tashlanadi. Ular jamiyat tomonidan shaxsga qo’yiladigan talab shaklida namoyon bo’lib, insonning axloqiy mohiyatini, uning hayoti mazmunini, odamlar bilan o’zaro aloqalaridagi asosiy jihatlarni belgilab beradi. Natijada tamoyillar, inson xatti–harakatining umumiy yo’nalishini ko’rsatgan holda, ko’pgina axloqiy me’yorlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Insonparvarlik. Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy va eng muhimlaridan biri – insonparvarlik. U – insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan va barqaror etadigan g’oyalar, qarashlar va e’tiqodlar majmui, shaxs erki, qadr–qimmati, uning baxtli bo’lish huquqini talab etish imkonining mavjudligiga yengilmas ishonch. Insonparvarlik tamoyilini dastlab Ovro’pa Uyg’onish mutafakkirlari ilgari surganlar, degan fikr mavjud. Aslida, insonparvarlik dastavval SHarqda o’rtaga tashlangan, insoniylik, insonparvarlik degan ma’noni bildiruvchi «namlulu» so’zi bundan 3–4 ming yillar avvalgi Qadimgi Somir giltaxtalarida uchraydi.
Umumjahoniy dinlarning hammasida ham insonparvarlik g’oyalari ustuvor hisoblanadi. CHunonchi, musulmon manoqiblarida turli variantlarda uchraydigan mashhur rivoyat bor. Rivoyat qilinishicha, Xudoga yetishgan odamning xonadoniga yemak so’rab bir majusiy kiradi. Mezbon, unga musulmon bo’lsang, qorningni to’ydiraman, bo’lmasa yo’q, deydi. Majusiy ko’nmay chiqib ketadi. SHunda Xudodan, nega unga taom bermading, degan nido keladi. Mezbon, u kofirlikdan kechmagani uchun shunday qildim, deb javob beradi. SHunda Tangri mezbonga, kofir bo’lsa ham, axir mening bandam–ku, inson–ku, deb tezda uni qaytarib kelib, qornini to’ydirishni buyuradi.
Demak, insonparvarlikning ibtidosi Tangridan va har bir inson boshqalarga mehr–muhabbat, muruvvat bilan munosabat qilmog’i lozim. Zero, Hadisi sharifda «Odamlarga rahmli bo’lmagan kishiga Allohning ham rahmi kelmaydi», deyiladi. Ushbu hadis so’zlariga mos misolni nasroniylikda ham uchratish mumkin. Buyuk rus faylasuf yozuvchisi F.Dostoevskiyning «Aka–uka Karamazovlar» romanida «Bir bosh piyoz» degan bob bor. Unda roman qahramonlaridan biri Grushenka tilidan shunday rivoyat keltiriladi:
Qadimda bir johil kampir bo’lgan ekan, o’libdi–yu, o’lganidan so’ng undan biror–bir yaxshilik qolmabdi; shaytonlar uni olovli ko’lga irg’itishibdi. O’ng farishta o’ylab qolibdi: qani endi kampirning biror–bir fazilatini topsa–yu, Xudoga yetkazsa! SHunda kampirning tomorqadan bir bosh piyozni yulib olib, gadoy ayolga sadaqa qilganini eslabdi–da, uni Xudoga aytibdi. Xudo shunda farishtaga: bor, o’sha bir bosh ko’k piyozni olib, uzat, agar unga osilib ko’ldan chiqsa, kampir jannatga kirsin, mayli, agar piyoz uzilib ketsa, o’sha yerda qoladi, debdi. Farishta kampirga piyozni uzatibdi va kampir osilib chiqa boshlabdi, endi qutulib chiqay deganda, qarasa, boshqa gunohkorlar ham uning ketidan chumoliday osilib ko’ldan chiqib boryapti. Badfe’l kampir ularni tepib pastga tushirishga urinib: «Senlarni emas, meni tortib chiqaryapti, piyoz senlarniki emas, meniki», debdi. SHu gaplarni aytib bo’lar–bo’lmas piyoz uzilib ketibdi va kampir hozirgacha o’sha olovli ko’lda azob chekar emish.⁸³
Misollardan ko’rinadiki, insonparvarlik – umuminsoniy qadriyatlar sirasiga kiradi. SHu sababli uni sho’rolar davrida sinfiylik nuqtayi nazaridan soxtalashtirish muvaffaqiyatsizlikka uchradi, proletar diktaturasi va totalitar sotsialistik tuzum hamda ular ijodkorlarining insonparvarligi haqidagi afsonalar juda qisqa umr ko’rdi. Sotsializm mafkurachilarining bu boradagi sa’y–harakatlari o’sha davrlardayoq noilmiyligi, yolg’onga sug’orilganligi bilan kishilarning g’ashini keltirgan edi. Bunday insonparvarlikni xalq qabul qilmaydi. CHunki u aynan o’ta mavhum «xalq» tushunchasiga qaratilgan, vaholanki, insonparvarlik markazida muayyan shaxs turmog’i lozim. Har bir shaxs insoniy huquqlarini ta’minlash uchun kurashish – mana, insonparvarlikning asosiy vazifasi. Bu borada umumbashariy ma’naviy qadriyatlarni ustuvor deb bilgan bizning davlatimiz ham mamlakat ichkarisida, ham dunyo miqyosida ko’zga ko’rinarli ishlar qilmoqda. Zero, biz qurayotgan erkin fuqarolik jamiyati nafaqat insonga mehr–muhabbat va izzat–hurmat ko’rsatishni asosiy tamoyil qilib olgan, balki shaxsning har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo’lgan haqiqiy insoniy shart–sharoitlarni yaratishni ham o’z oldiga oliy maqsad qilib qo’ygan.