1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, vazifalari, ilm-fan va madaniyat taraqqiyotidagi o`rni. Sharq va G’arb falsafasi. Rivojlanish falsafasi

Abdurahmon Jomiy Shohrux hukmdorligi davrida— 1414 yil 7 noyabrda Nishopur yaqinidagi Jom shahrida, ruhoniy oilasida dunyoga keldi. Jomiyning otabobolari asli Dashtdan bo‘lib Jomda turib qolishgan. U asosiy umrini Hirotda o‘tkazdi va shu erda mashhur shoir va mutafakkir bo‘lib yetishdi. Hirotda Jomiy tasavvuf yo‘liga kirishni, o‘z bilim va faoliyatini shu yo‘lga, qolaversa ijodga, ilm-fanga bag‘ishlashni afzal ko‘radi. Jomiyning "Nafahot ul-uns", Lujjat ul-asror", Ashiat ul-lamaot", "Riso-lai musiqiy", "Risolai muammo" kabi bir qancha asarlari Navoiyning maslahati va iltimosi bilan yozilgan. Jomiy o‘z lirik she’rlarini yig‘ib, devon tuzmoqchi bo‘lganda, Navoiy maslahati bilan uchta devon tuzadi va devonlarning birinchisiga "Fotihat ush-shabob", ikkinchisiga "Vositat ul-ishq", uchinchisiga "Xotimat ul-hayot" deb nom qo‘yadi. 1480 yildan 1485 yilning oxiriga qadar Jomiy o‘zining buyuk "Haft avrang"i tarkibiga kirgan dostonlarini yaratish ustida ish olib bordi. Sharq adabiyotidagi xamsachilik an’analari asosida yozilgan bu dostonlardan "Silsilat uz-zahab", "Tuhfat ul-ahror", "Suhbat ul-abror" g‘oyaviy jihatdan falsafiy-axloqiy yo‘nalishda, janr e’tibori bilan pandnoma tipida bo‘lib, o‘z davrining eng dolzarb masalalariga bag‘ishlangan edi.
"Yusuf va Zulayho", "Layli va Majnun", "Salamon va Absol", "Xiradnomai Iskandariy" dostonlarida esa shoir an’anaviy syujetlarning yangicha talqinlarini berdi. Jomiy bir necha marotaba haj qilgan, haj safari davomida Nishopur, Bastom,
Domg‘on, Qazvin, Hamadon, Karbalo, Bag‘dod, Damashq, Halab, Tabriz kabi shaharlarni ko‘rgan, bu shaharlarda yuksak izzat-hurmatga sazovor bo‘lgan. Uning shaxsiy maktublaridan ma’lum bo‘lishicha, u yaqin do‘sti Xoja Ahror taklifi bilan Toshkentda ham bo‘lgan va ulug‘ mazoratlarni ziyorat qilgan Abdurahmon Jomiy g‘oyat sermahsul ijodkor bo‘lib, undan bizga adabiyotning turli janrlariga, fan va san’atnint rang-barang sohalariga oid boy meros qolgan. Jomiy asarlari o‘z davridayoq Xuroson va Movarounnahr doirasidagina emas, boshqa mamlakatlarga ham keng tarqalgan edi. Uning asarlari o‘z davrida va undan keyin ham ko‘p qo‘lyozma nusxalarda ko‘chirilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, Qo‘lyozmalar instituti fondlarida Jomiy asarlarining XV — XVI asrlarda ko‘chirilgan o‘nlab qo‘lyozmalarini uchratish mumkin.
Jomiy asarlarining bir qismi diniy va falsafiy mazmunga ega bo‘lib, ularda shoir Islom dini va Sharq falsafasining bir qator masalalarini o‘z qarashicha talqin qiladi, tasavvufning XV asrdagi eng yirik arbobi sifatida o‘z fikr-mulohazalarini bayon etadi. Bunga uning "Naqshi fusus" ("Ma’nolar naqshi"), "Shavohidi nubuvva" ("Payg‘ambarlikka dalillar"), "Sharhi qasidayi "Toiya" (Radifda "to" harfidan foydalanib yozilgan qasida sharhi"), "Naqdi nusus" ("Matnni tanqid"), "Sharhi qasidayi "Xamriya" ("Xamriya" qasidasi sharhi"), "Naqshbavdiy ta’limoti haqida risola", "Vohid" atamasi haqida risola", "Zikr" shartlari haqida risola", "Haj qilish yo‘llari haqida risola", "Ashiot ul-lamaot" kabi bir qancha asarlarini shu guruhga kiritish mumkin. Jomiy o‘zining mutasavvuflik faoliyatida Bahovuddin Naqshband g‘oyalarini shu sulukning ikkinchi bir yirik namoyandasi — Xoja Ahror Valiy bilan yaqin munosabatda bo‘lgan holda yanada rivojlantirdi. Rasman u o‘zini kundalik hayotda "Malomatiya" tariqatiga mansub deb hisoblasa-da, asarlarida ulug‘ Naqshbandga ixlosi Cheksiz edi. U o‘zining "Lujjatul-asror" qasidasida so‘fiy xulqaxloqi, inson tarbiyasi haqvda gap borganda ta’magirlikni qoralab, qanoatli kishilarning oliyjanobliklarini, ularning ma’naviy jihatdan podshoh va vazirlardan ham ustun ekanliklarini madh etadi. Shoir fikricha, inson halol va pok yashashi, buning uchun esa u bir kasbga ega bo‘lishi, o‘z mehnati hisobiga kun ko‘rishi zarur. Jomiyning tasavvufga bo‘lgan e’tiqodi sof va mukammal bo‘lib, u Xudoni yorug‘ nur ko‘rinishida tasavvur etar edi. SHe’riy asarla-rida esa u Xudoni go‘zal ma’shuqa qiyofasida tasvirlagan. SHu bilan birga uningcha, dunyodagi hamma narsalarni yaratgan. Xudo o‘zi ham minglarcha ko‘zguda, turli qiyofada va ko‘rinishda namoyondir. Jomiyning "Risolayi aruz", "Risolayi muammoyi kabir", "Risolayi muammoyi sag‘ir", Risolayi muammoyi mutavvassit", "Risolayi muammoyi manzum", "SHarhi bayti Masnaviy, "SHarhi bayti Xusrav", "SHarhi rubbiyot", "Risolayi qofiya" kabi asarlari Sharq adabiyoti tarixini, uning vazn, qofiya va she’r turlari bilan bog‘liq nazariy masalalarini o‘rganishda hozirgi kunga qadar o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Jomiy ijodining eng katta qismini, hech shubhasiz, uning she’riyati tashkil etadi. 1490 yilning boshida u o‘z she’rlaridan 3 ta devon tuzgan bo‘lib, bu devonlar 1805 g‘azal va boshqa she’r turlarini o‘z ichiga olgandir. Bu devonlardagi deyarli barcha she’rlar shoirning lirik she’rlar sohasidagi yuksak iste’dodidan darak beradi. Abdurahmon Jomiy ijodining gultoji, shubhasiz, uning "Haft avrang" deb nomlangan dostonlar majmuasidir. Bu dostonlarida Jomiy fors-tojik adabiyotida yaratilgan Nizomiy Ganjaviy (1141—1209) va Amir Xusrav Dehlaviyning (1253— 1325) "Xamsa"laridagi eng yaxshi g‘oyaviy va adabiy an’analarni davom ettiradi. Ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarda Jomiy xalqparvarlik va insonparvarlik, adolat va insof masalalariga, zulmni, zolimlarni qoralashga keng o‘rin berdi. Buni u ayniqsa shohlar haqida gap borganda, qayta-qayta qalamga oldi. Uningcha, shoh odil bo‘lsa, u bexavf-bexatar yashaydi.Abduraxmon Jomiy 1492 yili shamollash natijasvda xastalanib, 78 yoshida vafot etdi.