1-mavzu: Fan ijtimoiy-madaniy hodisa. Fanlarning tasnifi. Reja

Fanning obrazi. Fan obrazi ijtimoiy ongda qanday namoyon bo‘ladi, degan savolga uzil-kesil javob berish mumkin emas. Fan obrazi juda serqirra. Tabiiyki, olimlar ko‘z o‘ngida fan madaniyatning muhim hodisalaridan biri sifatida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlaydigan va har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga loyiq bo‘lgan noyob boyligi sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo fan haqida undan uzoq bo‘lgan odamlarning fikri qanday? Ommaviy ongda fan qanday shakl-shamoyil kasb etadi? O‘z-o‘zidan ravshanki, oddiy xalqning fan haqidagi tushunchasi olimlarning tasavvurlari bilan qay jihatdandir muvofiq kelishi, qay jihatdandir esa undan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Ammo bu obraz madaniyat mentaliteti bilan muvofiq keladi va shu nuqtai nazardan ulkan rol o‘ynaydi.
. Fan doim borliqni qonuniyat bilan qamrab olinuvchi tabiiy voqealar va jarayonlarning sababiy bog‘langan majmui sifatida namoyon bo‘lgan. Fanga izchillik, ishonchlilik, asoslilik, isbotlilik xos. U fizika va matematika qonunlari yordamida ifodalash mumkin bo‘lgan tabiiy tartibni o‘rnatishga intiladi. Sababiyat va qonuniylik fanning barcha jabhalarida hukm suruvchi fundamental konstanta hisoblanadi.
Statistik qonuniyatlar taxminiy taqsimlanishlar tilida ta’riflanadi va katta sonlar negizidagi ommaviy hodisalarning qonunlari sifatida namoyon bo‘ladi. Ular ko‘p sonli tasodifiy sabablar zaminida teran zaruriy aloqalar mavjud bo‘lgan joyda amal qiladi, deb hisoblanadi. Ular mutlaq takrorlanishlarga sabab bo‘lmaydi, biroq umumiy holda ularni o‘zgarmas sabablar qonuniyatlari deb baholash o‘rinli bo‘ladi. Umumiy ma’noda statistik qonuniyatlar hodisalarning o‘zaro aloqasi namoyon bo‘lishining shunday shaklini aks ettiradiki, bunda tizimning mazkur holati uning keyingi barcha holatlarini uzil-kesil emas, balki taxminiy belgilaydi. Taniqli fan faylasufi Rudolf Karnap statistik qonuniyatlarni tavsiflar ekan, turli sohalarning mutaxassislari u yoki bu voqeaning har xil sabablarini ko‘rishlari mumkinligiga e’tiborni qaratadi. Masalan, yo‘l-transport hodisasi bilan bog‘liq holda avtomobil yo‘llari muhandisi hodisa sababini yo‘lning haddan tashqari sirpanchiqligida ko‘rishi mumkin. DAN xodimlari hodisa sababini yo‘l harakati qoidasining buzilishida ko‘radi. Psixolog haydovchi kuchli ruhiy hayajonlanish holatida bo‘lgan, deb xulosa chiqarishi mumkin. Muhandis konstruktor, balki, avtomashina konstruksiyasida nuqson mavjudligini aniqlaydi. Ayni holda murakkab vaziyatga tegishli ko‘p sonli komponentlar mavjud bo‘lib, ularning har biri hodisaga agar bu komponent bo‘lmasa, halokat yuz bermagan bo‘lur edi, degan ma’noda ta’sir ko‘rsatadi. Biroq buni birov oldindan bilganida, u to‘qnashuvning oldini olishi mumkin edi.
Bunday tahlil natijasida quyidagi xulosaga kelish mumkin: sababiy munosabat yuz berajak voqeani oldindan aytish mumkinligini emas, balki amalda uni oldindan aytish mumkin emasligini anglatadi. Karnap «Agar voqeaga tegishli barcha dalillar va tabiat qonunlari berilgan bo‘lsa, bu voqeani u yuz berishidan oldin bashorat qilish mumkin. Bu bashorat dalillar va qonunlarning tadrijiy yakuni hisoblanadi. Boshqacha aytganda, oldingi shartlar, ularga tegishli qonunlarning to‘la tavsifi va voqeani bashorat qilish o‘rtasida mantiqiy munosabat mavjud. .... Bu erga biz statik jarayonlarni ham (garchi kundalik hayotda bunday qilmasak-da) kiritishimiz lozim»⁸, deb qayd etadi. Pirovard natijasiga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatuvchi statistik jarayonlar moddiy tizim holatlarining har qanday (o‘zgaruvchi va o‘zgarmas) ketma-ketligini anglatadi.
Dinamik qonuniyatlarda dunyoga ilmiy yondashuv namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy ong shakli sifatidagi fanning boshqa bir o‘ziga xos xususiyati shundaki, rang-barang fanlar borliqning ob’ektiv (insondan tashqarida, insonga ham, insoniyatga ham bog‘liq bo‘lmagan holda) mavjud hodisalari va jarayonlarini o‘rganishni nazarda tutadi. Butun olam tortishish qonuni, kvadrat tenglamalar, kimyoviy elementlar davriy jadvali, termodinamika qonunlari ob’ektivdir. Ularning amal qilishi fikrlar va kayfiyatlar bilan ham, olimning shaxsi bilan ham belgilanmaydi. Fan o‘z xulosalarini nazariyalar, qonunlar va formulalarda ta’riflaydi. SHu tariqa u olimning o‘rganilayotgan hodisalarga va u yoki bu kashfiyot olib kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy oqibatlarga individual, emotsional munosabatidan tashqariga chiqaradi. Oqilona ilmiy bilim predmetli va shaxssiz ob’ektivdir. Boshqacha aytganda, fan o‘z predmeti bilan bajaradigan barcha amallar qonuniyatlar va muntazam aloqalar nomidan yangi sifatda amal qiladi.