1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja

Olimlaming boshqa bir nuqtai nazariga ko ’ra, dalillar deganda hissiy 
obrazlar yoki gaplar tushuniladi.
Ammo birinchi nuqtai nazarga qarama-qarshi 
o‘laroq, bu yerda dalillaming nazariya bilan uzviy aloqasiga urg‘u beriladi. Bunda 
turli paradigmalaming tarafdorlari ayni bir vaziyatda har xil hissiy obrazlami oladi, 
binobarin, ular qo‘lga kiritadigan dalillar ham har xil bo‘ladi. Ilmiy dalil tabiati 
xususidagi shunga o‘xshash qarashlarni P.Feyerabend ham rivojlantiradi. Uning 
uchun dalil - bu hissiy idrok etilgan narsa yoki hodisaning muayyan gap bilan 
birikmasi. Bu gapni u idrok etilgan narsa yoki hodisaning «tabiiy talqini» deb ataydi. 
Masalan, tashlangan toshning vertikal tushish dalili ikki tarkibiy qismga - muayyan 
hissiy idrok etish va «Tosh vertikal tushadi» gapiga bo‘linadi. Hissiy idrok etilgan 
narsalar va hodisalami tabiiy talqin qilish nazariya bilan belgilanadi. Tabiiy talqinlar 
tarkibiga kiruvchi atamalaming ma’nolarini o‘zgartirish orqali tadqiqotchi ushbu 
talqinlami ham o‘zgartiradi va binobarin, boshqa dalillarni oladi. 
Ikkala paradigmaning ham zaifligi shu bilan belgilanadiki, ulaming zamirida 
yotuvchi sogMom g‘oyalar mutlaqlashtiriladi va o‘ta bo‘rttirib ifodalanadi, 
«nazariya - dalillar» munosabati a’zolaridan birini ma’nodan mahrum etadi. 
3. Ilmiy dalilning tavsifi va xossalari
.
 
Ilmiy dalil empirik bilishning 
natijasi hisoblanadi. Dalil (yoki dalillar)ni aniqlash ilmiy tadqiqotning zaruriy 
shartidir. Dalil - bilimning tasdiqlangan boyligiga aylangan moddiy yoki 
ma’naviy dunyo hodisasi, biron-bir hodisa, xossa yoki munosabatni qayd 
etishdir. A.Eynshteyn so ’zlari bilan aytganda, fan dalillardan boshlanishi va 
boshlanish bilan tugallanish o ’rtasida qanday nazariy tuzilmalar bo ’lishidan 
tuzilishidan qat
7 
nazar, dalillar bilan yakunlanishi lozim.
 
Fanning ko‘p asrlik tarixi nafaqat kashfiyotlar tarixi, balki dalillarni nazariy 
mavhumlashtirish, umumlashtirish yoki tizimga solishning muhim omili 
hisoblangan fan tilining rivojlanish tarixi hamdir. Shu sababli har qanday dalil belgi-
aloqa jihati, ya’ni u tavsiflangan fan tiliga ega bo‘ladi. Grafiklar, sxemalar, ilmiy 
belgilar va atamalar - fan tilining muhim atributlari. Agar ilmiy kashfiyotni odatdagi 
atamalarda tavsiflashning iloji bo‘lmasa, uni idrok etish jarayoni ba’zan uzoq 
yillarga cho‘ziladi. 
Ilmiy bilimning rivojlanishiga qarab tabiiy til unda ifodalanayotgan narsalar 
mazmuniga semantik jihatdan muvofiq emasligi bo‘rtib ko‘rina boshladi. Tabiiy til 
iboralarining serma’noliligi, gaplar mantiqiy tuzilishining noaniqligi, til 
belgilarining ma’nolari kontekst ta’sirida o‘zgaruvchanligi, psixologik 
assosiatsiyalar - bulaming barchasi ilmiy bilishda zarur bo‘lgan ma’noning aniqligi 
va ravshanligiga erishishga monelik qilardi. Natijada tabiiy tilni sun’iy tarzda 
formallashtirilgan til bilan almashtirishga ehtiyoj tug‘ildi. Uning kashf etilishi 
fanning bilish vositalarini juda boyitdi, unga yangi va yangi murakkab vazifalami 
yechish imkonini berdi. Shuni ta’kidlash lozimki, ilmiy dalillar ham, gipotezalar, 
nazariyalar, ilmiy muammolar ham fanda yaratilgan sun’iy tillarga tayanadi. 
Ilmiy dalil nazariy tizimga kiradi va ikki muhim xossa: ishonchlilik va bir 
variantlilikka ega bo‘ladi. Ilmiy dalilning ishonchliligi shunday namoyon bo‘ladiki, 
uni tadqiqotchilar tomonidan turli davrlarda o‘tkaziladigan yangi eksperimentlar 
yordamida olish va ifodalash mumkin. Ilmiy dalilning bir variantliligi shundan 

---

iboratki, u o‘zining ishonchliligini talqinlarining rang-barangligidan qat’i nazar 
saqlab qoladi. 
Dalil ba’zan tasodifiy narsalami ham o‘z ichiga oladi. Fanni avvalo, umumiy, 
qonuniy narsalar qiziqtiradi. Ilmiy tahlil negizini bitta dalil emas, balki asosiy 
tendensiyani aks ettiruvchi dalillar to‘plami tashkil etadi. Dalillar son-sanoqsizdir. 
Ko‘p sonli dalillar orasidan muammoning mohiyatini tushunish uchun zarur bo‘lgan 
ayrimlari oqilona tanlab olinishi lozim. 
Biroq bunda amaliyot mezoni amalda insonning biron-bir tasavvurini to‘liq 
tasdiqlash yoki inkor etishga qodir emasligini unutmaslik kerak. Bu mezon ham shu 
darajada nomuayyanki, u insonga o‘z bilimlarini to‘ldmsh va rivojlantirishga muhtoj 
bo‘lmagan uzil-kesil va to‘liq haqiqatga aylantirish imkonini bermaydi. 
Dalillar ulami talqin qiluvchi nazariya, ulami tasniflash metodi mavjud 
bo‘lgan, ular boshqa dalillarga bog‘lab anglab yetilgan holdagina ilmiy ahamiyat 
kasb etadi. Faqat o‘zaro bog‘Iangan va yaxlit ko‘rinishda dalillar nazariy 
umumlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Alohida va tasodifan, 
hayotdan ajratib olingan dalillar biron-bir narsa yoki hodisani asoslashga qodir 
emas. Noto‘g‘ri tanlab olingan dalillardan har qanday nazariyani tuzish mumkin, 
biroq u hech qanday ilmiy ahamiyatga ega bo‘lmaydi. 
Kogerent nazariyaga muvofiq «dalil» - bu biluvphi subektning haqiqiy deb 
tan olgan narsalaridir. Bunda subektning mavjud bo‘lgan ishonchlari sistemasi 
(birgalikdagi) ichki kelishilgan sistema, deb qaraladi. F.Bekon o‘z bilish nazariy 
asida empirik dalilaming ahamiyatini ulug‘laydi. Uning fikricha, «Sof empirik olim 
chumoliga o‘xshab faqat dalillami yig‘ishi va ular bilan kifoyalanadi, sof rasionalist, 
nazariyotchi esa, aksincha, dalillarga e’tibor bermay, o‘rgimchakka o‘xshab o‘z-
o‘zidan nazariy to‘r to‘qiydi, biroq haqiqiy olim asalariga o‘xshab har xil gullardan 
material yig‘adi va ulami o‘z ixtiyoriga ko‘ra tasarmf etadi».
70
Bunda mazkur 
dalillar yordamida nazariyaga aniqlik kiritish yoki aksincha, uni eskirgan va o‘z 
ahamiyatini yo‘qotgan deb topish talab etiladi. Ayni shu ma’noda, ilmiy dalil 
empirik bilishning natijasi hisoblanadi. Biroq dalillar nazariyani belgilamaydi, balki 
nazariya o‘zining anglab etilgan tajribasiga kirishi mumkin bo‘lgan u yoki bu 
dalillami tanlaydi. Shuning uchun ham A.Eynshteyn «Fan dalillardan boshlanishi va 
boshlanish bilan tugallanish o‘rtasida qanday nazariy tuzilmalar bo‘lishidan, 
tuzilishidan qat’i nazar, dalillar bilan yakunlanishi lozim»,
71
degan xulosaga keladi. 
Mazkur fikr muayyan darajada to‘g‘ri. Chunki ilmiy dalil o‘zining ishonchliligini 
talqinlarining rang-barangligidan qat’i nazar o‘z mazmun-mohiyatini saqlab qoladi. 
Dalillami umumlashtirish tahlil, sintez qilish, tiplarga ajratish, birlamchi tushuntirish 
sxemalaridan foydalanish va hokazolar asosida amalga oshiriladi. Dalillar saralab 
olingani, tasniflangani, umumlashtirilgani va tushuntirilganidan keyingina ilmiy 
ahamiyat kasb etadi. 
Fanning rivojlanishida dalillaming muhim roli to‘g‘risida so‘z yuritar ekan, 
V.I.Vemadskiy shunday deb yozgan edi: «Ilmiy dalillar ilmiy bilim va ilmiy ishning 
asosiy mazmunini tashkil etadi. Ular, agar to‘g‘ri aniqlangan bo‘lsa, shak-shubhasiz 
70
Qarang. Бэкон Ф. Сочинения в 2 т-х. - М.: Мысль, 1977. - 567 с. 
71
Эйнштейн А. Теория относительности. Избранние работы. - Ижевск: Научно-изд. центр «Регулярная и 
хаотическая динамика», 2000. - 224 с. 

---

va hamma uchun majburiydir. Ular bilan bir qatorda asosiy shakli empirik 
umumlashtirishlar bo‘lgan muayyan ilmiy dalillar tizimlari farqlanishi ham 
mumkin». 
Ilmiy dalil - bu faqat voqea tavsifi yoki o‘lchangan kattalik emas, balki boshqa 
ko‘p sonli ma’lumotlar hamdir: dalil qachon, qay tarzda va kim tomonidan qayd 
etilgan, u boshqa qaysi voqealar, dalillar, tadqiqotlar bilan bog‘langan va hokazo.