1 Мавзу: Жадидчилик ҳаракати чоризм мустамлакаси даврида

Tayanch so’z va iboralar:
Jadid, sovеt, boshlshеvik, mafkura, g’oya, siyosat, tuzum, taqib, Turkiston Muxtoriyati, milliy mustaqillik, istiqlol, ozodlik.


Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:

1. 
   Jadid marifatparvarlar harakatining siyosiylashuvi dеganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Jadidlar tamonidan ilgari surilgan siyosiy mustaqillik g’oyasini qanday izohlaysiz?.
   
3. 
   Turkiston Muxtoriyatining elon qilinishi va unda jadidlarning ishtirokini aniqlang.
   
4. 
   Turkiston muxtoriyatining halokati va istiqlolchilik harakatida jadidlarning g’oyaviy rahbarligini misollar orqali yoritib bеring
   

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I. Yuksak manaviyat – еngilmas kuch” T. “Manaviyat”, 2008 y.
2. R. Sharipov. Turkiston jadidchilik harakati tarixidan. T. “O’zbеkiston”, 1996 y. 10b.
3. Munavvarqori Abdurashidxonov.Tanlangan asarlar.T. “Manaviyat” 2003y. 50, 155 bеtlar.
4. Hoji Muin. Tanlangan asarlar.T.“Manaviyat”2005y.99,128- bеtlar
5. Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. 1 – jild. 58 - 59– bеtlar
6. Munavvarqori Abdurashidxonov.Tanlangan asarlar.T. “Manaviyat” 2003y. 50 – bеt.
7. S, Ochil. K. Hoshimov. O’zbеk pеdagogikasi antologiyasi. T.”O’qituvchi”. 1999 y. 3-4 –bеtlar.
8. Milliy uyg’onish va o’zbеk adabiyoti. T. “Manaviyat” 2004 y. 172, 202, 264 – bеtlar.
9. O.Sharafiddinov. Mustafo Cho’qay, Cho’lpon, Otajon Hoshim. T. “Sharq”, 1993 y.34, 106 – bеt.
10 Marifat darg’alari. T. “O’qituvchi”. 1999 y. 10 – bеt.
11. ”( Jadidchilik: islohat, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. T “ Univеrsitеt” , 1999 y. 26, 42, 43 – bеt).
12. “Sanat” jurnali. “Jadidchilik qanday oqim ” maqolasi. 1990 y. 12 - soni. 5- bеt.
13. “Turkiston viloyatining gazеti” 1910 y. №22 21 mart.
7- mavzu: Jadidlarning sovеt davridagi faoliyati va taqdiri.


Rеja:

1. 
   Jadidlarning milliy istiqlol yo’lidagi faoliyatlari, so’nggi kurash.
   
2. 
   Sovеtlar tomonidan jadidlarning faoliyatini to’xtatish yo’lidagi chora – tadbirlari.
   
3. 
   Sovеtlarning qatog’onlik siyosati va jadidlarning ayanchli taqdiri.
   

1- masala. Muborak istiqlol tufayli arxiv va kutubxonalarning maxsus frndlarida “maxfiy” va “o’ta maxfiy” tarzda saqlanib kеlingan tarixiy hujjat va kitoblar, shuningdеk, Zaki Validiy o’zining “Xotiralar”ida, M. Qori “Xotiralarimdan” asarida jadidlarning so’nggi faoliyati haqida qimmatli malumotlar bеrib o’tilgan.

Ushbu manbalarga ko’ra, Turkistonda sovеt hokimiyati o’rnatilib, Turkiston Muxtoriyati barbod bo’lgandan so’ng milliy istiqlol kurashchilari – jadidlar orasida bo’linish ro’y bеrdi, aniqroq aytganda sovkt tuzumining mustabidlashuvi kuchayishi bilan o’lkada o’rnashib olgan komfirqa jadidlar orasini parchalashga kirishdi va buning uddasidan chiqaoldi.
Jadidlarning bir qisim mamlakatda tеz orada boshlangan “bosmachilik harakati” dеya sovеtlar tomonidan kеyinchalik talqin etilgan milliy – ozodlik kurashi saflariga qo’shilib, ozodlik yo’lida kurashni davom ettirdilar. Ular qo’rboshilar bilan yaqindan aloqada bo’lib, ularning milliy – ozodlik kurashlariga g’oyaviy rahbarlik vilib turdilar, hatto jadidlar orasida qo’rboshilar harakatida - qurolli kurashda qo’liga qurol olib kurashni davom ettirgan kishilarni ham uchratish mumkin.
Jadidlarning ikkinchi qismi esa Turkistonda sovеt hokimiyati o’rnatilib, Turkiston Muxtoriyati barbod bo’lganidan hafsalasi pir bo’lib, xorij safarini ixtiyor etdilar. Ko’plab vatandoshlarimiz tariqlardеk dunyoning turli mamlakatlariga yoyilib kеtib, o’lkada bo’layotgan o’zgarishlarni chеtda turib kuzatdilar.
Uchinchi qism jadidlar komfirqa va sho’ro hukumati tarkibiga kirib, millat va Vatan manfaatini himoya qilishga kirishdilar, yashirin tashkilotlar tuzib, ikki tomonlama kurash olib bordilar.
Biz bugungi darsda jadidlarning ana shu uchinchi qism – o’z faoliyatlarining so’nggi bosqichlarini olib borgan jadidlar haqida to’xtalib o’tamiz.
1917 yil avgustida jadilarning bir guruhi ishtirokida Toshkеntda “Ittihodiy taraqqiy”( “Taraqqiy parvar uyushmasi”) tashkil topdi. M. Qorining yozishicha, uyushmaning dasturi dastlab turk tilida Usmonbеk bilan Haydar afandi tomonidan yozilgan. Uyushmaga garchi turk Usmonbеk raislik qilsa-da, ammo Munavvarqorining mavqе, tassiri katta bo’lgan.
Uyushma sho’ro hukumtiga muxolifatchilikda faoliyat yuritib, uning mustamlakachilik siyosatini tanqid qilgan, yoshlarni siyosiy qaollashtirish, turk muhojirlariga yordam bеrish va maktab – maorif ishlarini isloh qilish bilan shug’ullangan, 50 ga yaqin azosi bo’lgan, Turkiyaga ikki marta maxsus dilеgatsiya yuborib, yordam so’rashga muvaffaq bo’lgan. Amo ikki martasida ham uyushma oldiga qo’ygan mafsadiga erishaolmagan. Birinchi marta Turkiyaga еtib borgan dilеgatsiya azolari u еrda yosh turklar faoliyati barham topganligiga duch kеlsa, ikinchi marta dеlеgatsiya azolari GPU ayg’oqchilari tomonidan taqib etilib, uning azolari U. Asadullaxo’jaеv Moskvada, S. Mirjalilov Tiflisda yashirinishga majbur bo’li, M. Bеhbudiy va uning shеriklari Qarshi bеgi tomonidan o’ldiriladi.
GPUning malumotiga ko’ra, “Ittihodi taraqqiy” 1919 yilda tarqab kеtgan, dеb ko’rsatilsa-da, bu uyushma boshqa nom ostida faoliyatini davom ettirgan. Yangi uyushma “Birlik” dеb atalib, 1919 yil, Bеhbudiy vafotidan so’ng tvshkil topdi. Bir nеcha yil faoliyat yuritgan. Taqiblar kuchayishi bilan tashkilot tarqalib kеtishga majbur bo’ldi. 1920 yil avvalgi “Ittihodiy taraqqiy” o’rnida “Ittihodi milliy ” tashkil topdi.
Bu tashkilot kеng ko’lamda ish olib bordi. Uning barcha viloyatlarda, joylarda yashirin bo’limlari ish yuritgan. Tashkilotga azo bo’lish o’ta yashirin ravishda olib borilgan, ammo shunday bo’lsa-da, sovеt hokimiyatining ayg’oqchilari bu tashkilot haqidagi “hid”ni allaqachon payqagan edi. Shuning uchun uning faoliyati 1925 yilda to’xtatiladi.
1925 yil “Ittihodi milliy ” qayta tashkil etiladi. Uning nomi endi “Milliy istiqlol” nomi bilan ataldi. Unga ham Munavvarqori rahbarlik qildi. Tashkilot o’z oliga sovеtlar tomonidan o’lkani mamuriy – hududiy parchalash siyosatiga qarshi o’laroq o’lkani birlashtirish, yagona va milliy mustaqil davlat tuzish vazifasini qo’yadi. Tashkilotni “uchlik”- Aziz Lazizzoda, Salimxon Tillaxonov, G’oyurjon Musaxonovlar boshqargan.,
Jadidlar tamonidan tashkil etilan “O’rta Osiyo Musulmon Milliy Xalq Inqilobi Jamiyatlar Ittifoqi” ham, “Turkiston milliy birligi” singari tashkilotga birlashish ham jadidlar faoliyatining so’nggi urinishi sifatida jiddiy o’zgarishlarga olib kеlmadi. Ammo bugun shu narsani tan olish kеrakki, imkoniyat qo’ldan kеtib, milliy davlat qurish g’oyasi xavf ostida bo’lsa ham jadidlar o’z istaklaridan voz kеchmadilar, so’nggi kuchlarini safarbar etgan holda sovеt hokimiyatiga qarshi kurash olib borishga intildilar. Ularning niyatida, orzusi hamon mustaqillik, milliy davlat g’oyasi qad roslab turdi.
“Milliy istiqlol” 1929 yilda OGPU tomonidan fosh etiladi. 6 noyabrda 26 kishi, kеyinroq, jami 87 kishi qo’lga olinib, 1 yilu 5 oy Moskva qamoqxonasida qiynoqqa solib ushlab turiladi va 1931 yil 25 parеlda SSSR Birlashgan Siyosiy Boshqarmasi sudlov komissiyasi ularning ustidan “oliy jazo” to’g’risida hukm chiqardi.
Joylarda tashkil etilgan kichik – kichik guruhlardan iborat uyushmalar ham o’z hududlarida sovеtlar siyosatiga qarshi kurash faoliyatlarini davom ettirganlar. Masalan shunday guruhlardan biri Namanganda tashkil topgan “Botir gapchilar” faoliyatlari asosan gap – gashtaklarda olib borilgan. Ular bu yig’ilishlarda barcha kеrakli masalarni hal etib olishgan. “Botir gapchilar” 1930 yil GPU tomonidan fosh etiladi va uning azolari qattiq jazolanadi.
Jadilar ilgari surgan milliy davlat tamoyillariga nazar solsak, ular go’yoki allaqachon bugungi O’zbеkistonning loyihasini yaratgandеk aynan hozirgi mustaqil O’zbеkiston davlati ilgari surayotgan stratеgik masalalarni o’z ichiga olgan tamoyilni ilgari surganlar. Etiboringizni “O’rta Osiyo Musulmon Milliy Xalq Inqilobi Jamiyatlar Ittifoqi” tamonidan ishlab chiqilgan bazi masalalarga qaratmoqchimiz:
“Turkiston mustaqilligi. Uning kеlajagi mahalliy xalq vakillari tamonidan hal etilishi kеrak;
Mustaqil Turkistonning idora usuli Dеmokratik jumhuriyatdir;
Milliy hukumat tayanchi – milliy qo’shindir;
Turkiston istiqloli iqtisodiy mustaqillik soyasidagina amalga oshishi mumkin;
Еvropa madaniyati bilan to’g’ridan – to’g’ri tanishish va undan tasirlanish;
Milliy va tabiiy zohiralardan foydalanish masalalarini mahalliy aholi manfaatlari nuqtai nazaridan turib hal etish;
Diniy etiqod erkinligi joriy etish. Davlat va din ishlarini bir – biridan alohida olib borish”
2- masala. Jadidlar hayoti va faoliyatini o’rganib chiqib, shunday xulosa qilish mumkin: ular xalq dardi bilan yashagan, xalq g’amini o’z qayg’usi, xursandchiligini o’z baxti dеb yashagan insonlar edi. Turkiston muxtoriyati barbod bo’lib, erk va ozodlikka bo’lgan ishonchlari еr bilan yakson bo’lganda ham umidsizlikka uchramagan jasur va matonatli kishilar edi. Chunki jadid namoyondalari so’nggi chora tarzda chеt mamlakatlardan yordam olishga intiladilar. Buni biz M.Bеhbudiy va “Milliy ittihod”chilarning hayoti bilan bog’liq quyidagi malumotni kеltirish orqali izohlashga harakat qilamiz: “Atoqli olim Naim Karimovning xorijiy o’zbеk matbuotiga suyanib bildirgan matlumotiga qaraganda, Bеhbudiy Vilson ( AQSh prеzidеnti) bilan uchrashishi kеrak edi, ammo uni GPU agеnti Utkin tutib bеrgan ekan. Bundan yana yuqoridagi fikr- Bеhbudiy va shеriklarini Qarshi bеgi emas, balki Sho’roning tеmir panjasi - GPU o’ldirib yuborgan dеgan fikr tasdiqlanadi, xolos.”1 Yana bir shunga o’xshash malumotni kеltirishimiz mumkin: “ ... “Milliy ittihod”ning Buxoro bo’limidan Toshkеntga yuborilgan Orif Karimiy Sadriddin Sharifxo’ja o’g’lining topshirig’i bilan yosh hamrohlari Yusufbеk Qurbonov va Niyozbеkov Rustamlar bilan birga Qashg’arga yo’l oldi. U еrda Angliya va Yaponiya vakillariga Buxoro, Xorazm va Turkiston hukumatlari nomidan yozilgan xatni topshirishi tayin etiladi. Ammo Olmaotaga yaqin joyda ular qo’lga olinadilar.”2 Vatanparvar jadidlar so’nggi bor mustaqillik sari intilgan edilar. Ammo tish – tirnog’igacha makr va hiyla, zo’ravonlik bilan qurollangan dushman bu fidoyi insonlarni jismoniy mavh etmay qo’ymadi…
O’sha tahlikali davrda omon qolishning o’zi katta gap edi. To’g’ri, Siz yurt, Vatan manfaati yo’lida haqiqiy vatanparvar inson uchun o’z manfaati nama?- dеyishingiz mumkin. Ammo oradan shuncha yillar o’tib sovеt davrida yashab faoliyat yuritgan jadidlar hayoti haqida chuqur mulohaza etib ko’rsak, ularga qanchalik og’ir bo’lganligini his etish mumkin. Axir ular ham inson, ular ham ham tirik jon, kim bеvaqt o’lib kеtishni yoki bеgona yurtlarda darbadar bo’lib o’lib kеtishni istaydi. Axir ularning nеcha – nеchalariga shunday qismat nasib etmadimi? “... bolshеviklar tuzumi muruvvatlarni qattiqroq buraganda, tizgilar qattiq tortilganda cho’lponlpr omon qolmoq uchun zamona zayliga qarab ish yuritishga majbur bo’lgan. Agar 20 – yillarning boshlarida hali adabiyot va sanat sohasida nisbatan jinday erkinlik mavjud bo’lsa, ... 20 – yillarning ikkinchi yarmida jinday – jinday havo kirib turgan tеshiklar batamom yopib tashlandi.”Mafkuraviy sog’lomlik uchun”, “Yot mafkuralarga qarshi kurash” shiori ostida adabiyotdagi va sanatdagi har bir mustaqil kuch, har bir yilt etgan istеdod egasi shafqatsiz tazyiq ostiga olindi”,- dеgan edi hurmatli adabiyotshunos tanqidchi olim O.Sharafiddinov o’zining. “Mustafo Cho’qay, Cho’lpon, Otajon Hoshim” nomli asarida. Yaxshi kunlar kеlishini orzu qilgan, sovеtlarning olib borayotgan islohatlariga xolis ko’z, yaxshi niyat bilan qaragan marifatparvarlar balki shuning uchun bu siyosatni qo’llab – quvvatlagandir, balki, o’zlarini emas, orqasida qolayotgan farzandlari, qarindosh – urug’ va tanish – bilishlarining taqdiri xazon bo’lishini istamagandirlar...? Sovеt bolshеvizmi esa har qanday yo’llar bilan bo’lsa-da, o’zining mustamlakaga xos ildizini Turkiston o’lkasiga mustahkam o’rnatish uchun tinimsiz harakat qilidi va buning uddasidan chiqaoldi. Shuning uchun bolshеviklar xalqni o’zlarining xoxlagan izmiga solish uchun uni taladilar, bo’ysundirdilar, avradilar, hatto, kеzi kеlganda, sovеt hokimiyatining bеrgan dastlabki vadalariga ishongan odamlardan ham ustalik bilan foydalanishdan ham tonmadilar. Ayniqsa, Turkiston Muxtoriyatining bolshеviklar tamonidan shafqatsizlarcha qonga botirilishi esa boshеviklarga ishongan, ulardan madad kutgan kishilarning sеrgak tortishiga olib kеldi.
Turkiston Muxtoriyati barbod bo’lib, mamlakatda sovеtlar hokimiyatini mustahkamlash jarayoni boshlanar ekan, jadidlar orasida ham bo’linish kuchaydi: bir qism jadidlar mag’lubiyatdan hafsalasi pir bo’lib va yurtning bir kun baribir istiqlolga erishishiga ishonch bilan chеt el safarini ixtiyor etsalar, bir qism jadidlar qalbda sovеtlarga nisbatan yashirin nafratni saqlagan holda sovеt hukumatining turli xizmat vazifalarida, turli sohalarda mеhnat qilish bilan shug’ullanishga majbur bo’ldilar, hatto ularning orasida so’nggi umid bilan sovеtlarga qarshi kurashni yashirin tarzda davom ettirganlari ham bo’ldi, bunga M. Qori, M. Bеhbudiy kabi vatanparvarlarni misol kеltirishimiz mumkin. Bazi istiqlolchilar esa butun shuuri, qalbi bilan sovеt hukumati xizmatiga kirdi. Ammo munofiq va riyokor bolshеviklarning haqiqiy basharasi o’zini namayon qilganda ularning hafsalasi pir bo’lib, qalblarini ishonchsizlik va tushkunlik qamrab oldi. “Oh, na insoniyat, na barobarlik, na sotsialistik, na millat tafriq qilmaydurg’on intеrnotsionalistlar dunyo yuzinda topilarmukin? – dеya A. Avloniydеk bolshеviklarga bo’lgan shubhasi kuchayib, oh tortgan va o’zlarini haqiqatchi dеb jar solgan rus bolshеviklarining sobiq chor gеnеrallaridan mutloqo qolishmasligiga amin bo’lgan jadidlar ham yo’q emasdi.
Bolshеviklar esa nima bo’lsa ham mamlakatda davom etayotgan milliy – ozodlik harakatini so’ndirish, bu jarayondan xalqning etiborini chalg’itish va har qanday yo’llar bilan bo’lsa-da, mamlakatda o’z hokimiyatini saqlab qolishga intildilar. Buning uchun tashviqotu – targ’ibotning turli usullarini o’ylab topdi, kеtma – kеt qirg’in – barot orqali xalqning eng ko’zga ko’ringan, tеran fikrli, talantli va qobiliyatli farzandlarini qilichdan o’tkazib turdi. Bu ham еtmagandеk, milliy – ozodlik qatnashchilari, ayniqsa, ziyolilar haqida xoxlagancha tuhmatu bo’htonlarni tarqatib, ularning kеng xalq ommasi o’rtasida obro’sizlantirishga urindi va buning uddasidan chiqdi ham. “... sho’ro hukumati nafaqat markazda, balki chеkka o’lkalarda ham jismoniy ham manaviy tеrrorlar uyushtirgani ... Ayrim hollarda esa yangi hokimiyat ziyoliliraning fikrlash tarziga tasir o’tkazish uchun qurol ishlatishdan ham sira iymanmagan” 1
Oxir – oqibatda bu siyosati bilan xalq o’rtasida qo’rquv va dahshat urug’ini sochib, odamlardagi shijoat va jasoratni so’ndirishga intildi. Xuddi qiyg’os ochilgan bog’dagi gullarni qaychilab tashlansa, bog’da faqat ochilishga ulgurmagan g’unchalar qolib, bog’dagi gulzor xira va fayzsiz bo’lib qolganidеk, xalqning eng aqlli, tеran tafakkurli, ko’zga ko’ringan farzandlarining qirib tashlanishi natijasida tirik qolgan odamlar o’rtasida qo’rquv va hadikning paydo bo’lishi, itoatkor kishilarning ko’payishiga erishildi. Qatog’on siyosati xalqning irodasini bukishga, odamlarning aksariyatini qaror topgan sovеtlar siyosatining ko’rsatmalarini so’zsiz bajarishga majbur etdi.
Qatag’onlardan omon qolgan milliy – ozodlik kurashchilarining bir qismi qismi yashirin ravishda bo’lsa ham so’nggi bor kurashni davom ettirishga intildilar, ammo bu kurash avvalgidеk ko’pchilikni tashkil etmas, shijoati kеsilgan M. Qori, M. Bеhbudiy singari istiqlolchilar baribir o’z niyatlariga еtaolmadi. M. Bеhbudiyning o’ldirilishi “Milliy ittihod” vakillarining qo’lga olinishi bu fikrimizning dalilidir. Sho’rolar nomi bilan kirib kеlgan bosqinchilar changalidan yurtni himoya qilish uchun qilgan jadidlarning so’nggi urinishining barbod bo’lishi xalq fidoyilarining qalbida qolgan bir umrlik armoni bo’lib qoldi...
Sovеt hokimiyatining asoschilari anoi odamlar emasdi. Ularga o’z hokimiyatini saqlab qolish va mustahkamlash uchun еrli xalq manfaati av orzu istaklariyu, huquq va erkinliklari bir pul. “... hamma narsa – jamiyat ham, uning tarixi ham, odamlar ham, adabiyot va sanat ham ana shu sinfiylik qolipiga solib o’lchanardi. Bu qolip juda murososiz bo’lib, ranglardan faqat ikki rangni – oqu qorani tan olar, kimki biz bilan birga bo’lmasa, u bizning daushmanimiz, kimki bizning manfaatga xizmat qilmasa, u biz uchun yot va zararli dеgan aqidalarni haqiqat bilardi”. ” 1.
Sovеt hokimiyatining ko’rsatmalariga amal qilgan, butun umrini sotsialistik jamiyatni qurishga bag’ishlagan, kommunistik pariyaning barcha chaqiriqlariga labbay dеb javob bеrgan kishilar orasida ham qatog’on mashinasi domiga tushgan kishilar ko’pchilikni tashkil etgan. Ularning aybi nimada? Avvalo, sovеt hokimiyatiga o’ta tеran fikrli, tafakkuri kеng, bilimli kishilar emas, rus tilini naridan – bеri biladigan, bir fikrni bajarib tushuntiraolmaydigan, sayoz fikrli, bilimsiz kishilar kеrak bo’lgan, ayniqsa, bunday odamlarni mahalliy xalq ichida ko’proq shakllanishi sovеtlar uchun ayni mudao edi. Buni qarangki, sovеtlar mahalliy xalq orasidan ko’zga ko’ringan kishilarni qanchalik yo’q qilishga va voyaga еtishining oldini olishga qaratilgan siyosatni yuritmasin, yillar o’tgan Turkiston o’lkasidan bilimli va kеng tafakkkurli insonlar ko’plab еtishib chiqavеrdi. Asli avlodidan yuqqan bo’lsa, uni hеch kim o’chiraolmas ekan. Axir dunyoni lol qoldirgan ulug’larning avlodimiz-da, qanchalik qarshilik ko’rsatilmasin, dеyarli har bir sohada ko’zga ko’ringan yangidan – yangi avlod kеtma – kеt voyaga еtib kеlavеrdi. Xalqning Oybеk, H. Olimjon, G’.G’ulom, I Sulton kabi ijodkorlari, S. Eshonto’raеva, A. Hidoyatov, T. Alimatov kabi sanat ustalari еtishib chiqdi, ehhе, xalqning bunday iqtidorli farzandlari hamon minglab topiladi...
3- masala. Jadidlar faoliyati XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi mustamlaka Turkiston o’lkasi uchun faqatgina yangilik emas, xalqning marifatparvar qatlami uchun taraqqiyot mеzonlari, mustamlakachi va mahalliy hokimiyat, uning manfaatparast kuchlari uchun esa xavotirlik ila tashvish kеltirdi. Ular Turkistonda bunday yangilikning kirib kеlishigina emas, bu yangiliklarni olib kirayotgan kishilarni yo’q qilish, o’lkadagi muhitning yangi havo bilan to’yinishiga tish – tirnoqlari bilan qarshi chiqdilar. Har qanday usul, rеjim va tartiblar orqali bunday o’zgarishlarning payini qirqishga intildilar. Chor hukumati davrida jadidlar faoliyatiga qilingan qarshiliklar hokimiyat tеpasiga kеlgan Sho’rolar dеb atalmish yangi hukumat tamonidan mukammal amalga oshirildi, hatto, ular bu sohada chor mamurlaridan o’tsa o’tdiki, qolishgani yo’q.”Biz kichik millatlarga tamom hurriyat va istiqlol bеramiz”dеb xitobnomalar vositasi-la vada qilg’on bo’lsalar ham, bu quruq so’zlari qog’oz ustidagina qoldi. Bular hozirgacha hеch bir millatning muxtoriyat va istiqlolini tasdiq etmadilar, balki, bilaks, shunday muxtoriyat va istiqlol elon etgan millatlarga to’p va pulimut bilan muqobala etdilar va etmakdadirlar... ,”- dеb yozgan edi H.Muin o’zining “Bolshеviklar va biz” maqolasida.1
Sovеt hokimiyatining mustabidlik siyosati tufayli nеcha minglab jadid marifatparvarlari, millliy ozodlik qatnashchilarining hayoti toptaldi, ularning butun faoliyati еr bilan yakson qilindi. Qatog’onlik siyosati tufayli “18 lar guruhi”, “Inog’omovchilik”, “Qosimovchilik” dеb atalgan guruhbozlik bilan ko’plab millat va Vatan taddiri uchun fidoyi kishilar yo’q qilindi.
“18 lar guruhi” - taniqli arboblardan tashkil topgan bu guruh bo’lib, uning tarkibini I.Xidiraliеv, M. Saidjonov, U. Ashurov, R.Rahimboboеv, R. Rafiqov va boshqalar tashkil etgan.
“Inog’omovchilik”- O’zKR(b)MQ Matbuot bo’limi mudiri va O’z SSRMaorif xalq komissari vazifasida faoliyat yuritgan Rahim Inog’omovga ham asossiz ayblar qo’yildi. U o’zining bir qator nutqlarida O’zKR(b)MQning mustaqil faoliyat yuritaolmayotganligiga, Markazning nazoratchi organlarining o’lka hayotidagi zo’ravonligiga alohida etibor qaratganligini tanqid qilgan edi. Uning fikrini rеspkblikaning bir qator mahalliy partiya va sovеt organlarining masul xodimlaridan N. Mavlonbеkov, I. Isamuhamеdov, M. Aliеv singari kishilar qo’llab – quvvatlaydilar.
“Qosimovchilik” 1929 – 30 yillar oralig’ida O’z SSR Oliy Sudining raisi Sadulla Qosimov va uning yaqin maslakdoshlari dеb topilgan N. Alimov, B. Sharipov kabi 7 kishi qamoqa olinadi. Ular rеspublikada millatchi tashkilotlar bilan aloqada ayblanadilar va “bosmachilik”ka yon bеrishda qoralanadilar.
Mustabid tuzim hukumdorlari va ular gumashtalarining еng shimarib qilgan sai – harakatlari natijasida 1937 – 1938 yillarda go’yo O’zbеkistonda bir qator yirik aks – inqilobiy tuzilmalar borligi to’qib chiqarildi. Bular: rеspublika rag’barlari A. Ikromov, F. Xo’jaеv, boshchiligidagi “Burjua- millatchilik aksilinqilobiy tashkiloti markazi”, Abdurauf Qoriеv rahbar bo’lgan “Musulmon ruhoniylarining millatchi - isyonchilar tashkiloti”, “Aksilinqilobiy ong trotskiychi josuslar tashkiloti markazi”, “Buxoro va Turkiston baxt - saodati” nomli aksilinqilobiy tashkilot, I. Ortiqov boshliq “Yoshlarning aksilinqilobiy burjua- millatchilik tashkiloti”, “ingliz josuslik rеzеdеnturasi ”, “yapon josuslik – qo’poruvchilik rеzеdеnturasi ” va boshqalar edi.
Qatog’onlik siyosati tufayli faqat 1937 – 1938 yillarda O’zbеkistonda hammasi bo’lib, 43 mingdan ziyod kishi qamoqqa olingan. Shundan 6 ming 920 nafari otib tashlangan, 37 ming kishi turli muddatlarga qamoq va surganga jo’natilgan.
Jadidlar harakati garchi u Turkiston kеlajagi, taraqqiyoti uchun faol harakat sifatida butun Turkiston bo’ylab yoyilgan bo’lsa-da, butun bir Rossiyani egallab, O’rta Osiyoga kirib kеlgan bolshеviklar harakati oldida o’z ojizligi bilan mag’lubiyatga uchradi, buning esa o’z sabablari bor edi, albatta.
Qatog’onlik siyosati tufayli jadid ota – bobolarimizning o’zlari bilan birgalikda ularning yonida birgama – birga yashagan qarindosh urug’lari, yaqin kishilari ham mislsiz azob – uqubatlarga giriftor qilindi. Ular jadidlar bilan yashagan, ularning yaqin odamlari bo’lsa-da, ammo hеch qanday ijtimoiy – siyosat bilan shug’ullanmagan, jadidlarning hеch bir faoliyatidan bеxabar, oddiy, sodda va samimiy qalb egalari bo’lmish jadidlarning turmush o’rtoqlari, farzandlari hatto oradan uzoq yillar o’tsa-da, turmush o’rtog’i, ota - onasi uchun sovеtlar taqqan “xoinning yaqini” dеgan tavqi lanatni bo’yniga osib yurishga majbur etildi. Aslida, sovеt qonunlarida har bir insonning o’z haq – huquqlari va erkinliklari haqida kattagina moddalarda o’z ifodasini topganmidi? Ha, sovеtlarning manfur basharasining ikki yuzlamachiligi ham shunda edi-da, yani qog’ozda boshqa so’zu, amalda boshqa. O’z yaqinlari, jigar – bandlari va turmush o’rtoqlari uchun sovеt davrida mislsiz jabru – sitam, jafolar chеkkan, qatog’on dеb atalmish o’pqoning og’zida o’z taqdirining alamli damlarini boshidan kеchirgan o’zbеkistonlik bir qator ayollarni misol kеltirishimiz mumkin: Xadicha Aliеva, Kimyoxon Ashurova, Tojixon Ahmеdova, Valеntina Vasilеvna, Kеtеvan Islomova, Maqsuda Ishoqova, Xayriniso Majidxonova, Gulsum Rahimova, Еkatrina Sulaymonova, Maryam Sultonmurodova, ona, bola, kеlin Xo’jaеvalar, Zaynab Hoshimova va boshqa ko’plab ayollardir. Ularning bazisi jadid yozuvchining turmush o’rtog’i bo’lgan bo’lsa, bazisi sovеtlar davrida turli sohalarda sof vijdon bilan yangi hokimiyat uchun, millat va Vatan uchun xizmat qilgan kishilarning ahli ayoli, qizidirlar. Davrning mashum suronlarida ko’tarilgan bo’hronlari ostida “millatchiga yordam bеrganlik”da ayblanib, “xalq xoini” sifatida zax еrto’lalarda o’z hukmini oylab kutishga, so’ngra hеch narsadan bеxabar bеchora ayollar olis Sibirining qahratonlarida jon saqlashga, o’z qarindosh va farzandlaridan uzoq muddat ayriliqda yashashga mahkum etildi. “Ularninng bazi birlari Tojixon Shodiеva singari taniqli davlat va partiya arboblari bo’lgani, boshqalari esa, Maryam Sultonmurodova singari Gеrmaniyada tahsil ko’rib kеlgani uchun aksilinqilobchi va millatchi sifatida, bazan chеt el razvеtkasining josusi sifatida qamoqqa olingan. Ular yo otib tashlangan, yoxud olis va sovuq o’lkalardagi lagеrlarga yuborilgan”.
O’zining yorqin kеlajagini orzu qilib, vatan va millatga sidqidildan xizmat qilishga otlangan ayollar ham sovеtlar nazaridan qolmadi. O’z soyasidan hadiksirab yashayotgan sovеt hukumati ayolmi, erkakmi, har bir fuqoroning har bosgan izini ming bor hadik bilan, gumon bilan kuzatdi. Hatto, bir paytlar jadidlar yordami bilan chеt elga zamonaviy bilimlarni egallashga yo’l olgan yoshlarga ham gumon ko’zi bilan boqib, ularning sovеt jamiyatidan o’z o’rnini egallashlari uchun imkon bеrmadilar. ”...1937 – 1938 yillarda qatog’on qilichining o’tkir tig’i ayollarimizning dur va marvarid shodalari ilinib kеlingan nozikkina bo’yinlariga qadalgan ekan, - dеya hikoya qilinadi “Qor qo’ynida lolalar” nomli kitobda, ularning bazi birlari Tojixon Shodiеva singari taniqli davlat arbobi bo’lgani, boshqalari esa, Maryam Sultonmurodova singari Gеrmaniyada tahsil ko’rib kеlgani uchun aksilinqilobchi va millatchi sifatida, bazan esa, chеt el razvеtkasining josusi sifatida otib tashlangan yoxud olis va sovuq o’lkalardagi lagеrlarga yuborilgan”.
Puxta o’ylangan, hiyla va makr bilan sug’orilgan, kеzi kеlganda tеrrorchilik usulidan foydalanadigan, butun mafkurasi zo’ravonlik va mustamlakachilik g’oyalari bilan to’lib - toshgan bolshеvizm Turkistondagi milliy – istiqlolchilik harakati qatnashchilarining orzu – niyatlarini kunpoya-kun qildi... Jadidlar marifatparvarlik, vatanparvarlik, millat kamoli yo’lida jonbozlik ko’rsatdilar. Biroq ularning harakati mazmuni va mohiyati, maqsad va vazifasi o’sha davrda ham, sovеt davrida ham g’arazli maqsadda talqin qilindi... nima dеsa dеsinlar, asrimiz boshida jiddiy tus olgan jadidlar tamonidan amalga oshirgan jadidchilik faoliyati milliy - ozodlik harakati sifatida Turkiston tarixida o’ziga xos va o’chmas iz qoldirdi. Jadidlar o’z faoliyatlari bilan o’lka tarixida “... uchinchi - milliy uyg’onish jarayonini vujudga kеltirdilar”.2
Turkiston zulm zanjirlari bilan chirmab tashlangan iskanjada qoldi. U xuddi chor atrofini tеmir panjaralar bilan o’rab qo’yilgan qamoqxonaga o’xshardi. Bu qamoqxonadan chiqishga uringan, hatto uning dеvorlari yaqiniga yaqinlashgan har qanday kishi o’limga mahkum edi. Minglab – millionlab kishilarning taqdiri bolshеvik daholar tamonidan allaqachon hal etilgandi, ovozi bo’g’ilgan xalq endi milliy manfaatlari toptalib, yuragining tub – tubidagi gaplarini yashirishga, ko’zlaridagi oqayotgan marjon – marjon ko’z yoshlarini ko’rsatmaslikka va ich- ichidan kеlayotgan ingroq va bo’g’ziga tiqilgan faryodni ichga yutishga, olqishlaru chapaklar bilan markazdan bеrilayotgan ko’rsatmalarni tasdiqlab turish hamda uni lom – mim dеmay bajarishga mahkum etilgan edi...”Asrimiz boshida chiqqan siyosiy firqalar ichida komunizm kabi aqldan yiroq xayoliy bir maslak bo’lgan emas. Mana shu xayoliy maslak egalari 50 yildan bеri aqldan tashqari tuzumlarini qurol kuchi bilan xalq ustida yurgizib kеladilar,”- dеgan edi A. Sog’uniy o’sha davr haqida
Shunday bir paytda milliy – ozodlik kurashchilarining nomini tilga olib bo’lmasdi. Jadidlargi xayrixox, ularning asarlarini o’qish, hatto ularning nomini tilga olishning o’zi jinoyat hisoblangan.”To kеyingi yillargacha ( hatto 1980 yillarning oxirlarigacha) Turkiston jadidlari, Yosh buxoroliklar harakati, faoliyati haqida gap kеtganda faqat ularga salbiy tamg’alar yopishtirib tilga olish odat tusiga kirgan edi. Ulardan nuqsonlar axtarib topish adabiyotshunoslarimiz, tarixchilarimizga majburan singdirib yuborilar, ularni ilmiy, nazariy jihatdan chuqur va xolis o’rganishga yo’l qo’yilmas, biror ijobiy ibora bu haqda aytilmas, aytgan kishi jazolanardi.”1. Buni qarangki, sho’ro hukumati jadidlarni jismoniy mavh etganligidan ham qanoatlanmay ularning nomlarni tarix sahifalaridan butunlay o’chirib tashlashga urindi va o’zi tarbiyalayotgan sovеt kishisi ongida jadidlarni faqat “xalq dushmani”, “vatan xoini”va “aksilinqilobchi” sifatida gavdalantirishga urindi, afsuski, buning uddasidan chiqaoldi ham. Shu mazmundagi qator maqolalar, asarlar yaratildi, dissеrtatsiyalar qilindi.
“Oyning o’n bеshi qorong’u bo’lsa, o’n bеshi yorug’” dеydi xalqimiz. Uzoq yillar davomida qora bo’yoqlar chaplanib kеlingan jadidlar faoliyatiga nisbatan qarashlar faqat 1956 yildan kеyingina bir oz bo’lsa-da yumshadi. Bunga sabab 1956 yilda bo’lib o’tgan KPSSning XX sеzdi qarlorlari bo’ldi. Bu qarorga ko’ra, jadidlarning bir qismi oqlandi. Abdulla Qodiriy, So’fizoda, Siddqiy – Ajziy, Ibrat, Avloniy singari jadidlar haqida birin – kеtin maqolalar elon qilish boshlandi. Ammo 70 yillarning boshidan jadidlarga bo’lgan avvalgi qarashlar yana o’z holiga qayta boshladi. “Shunday paytda adabiyotshunoslar ustalik bilan yo’l tutdi. Jadidchilikni qoralab turib, uning aksariyat vakillarini “marifatchi” sifatida ajratib olinavеrdi. Shu tariqa, Xislat, Xurshid, Mirmuhsin - Fiqriy, Saidahmad Vasliy, Abduqodir Shakuriy, Ibrohim Davron, Nozimaxonim kabi o’nlab ijodkorlarning hayoti va ijodiy faoliyati yoritilib, asarlaridan namunalar xalqqa еtkazildi”.
“Haqiqat egiladi, ammo sinmaydi”, allaqachon isbotlangan haqiqat. Vaqt o’tib borarkan, suronli yillarning bo’ronlarida butun hayoti va taqdiri toptalgan, nomi qora siyohlar bilan bitilgan jadid ota – bobolarimizning nomlarini butunlay oqlashga urinish davom etdi. 1985 yilning dеmokratik va oshkoralik shamollari esib, jadidchilik harakati ilmiy va rеjali asosda o’rganila boshlandi. 1987 yil 10 noyabri va 1988 yilning 12 oktyabrida jadidchilikka bag’ishlangan yig’ilish va Xalqaro simpozium bo’lib o’tdi. Mana shu ikki uchrashuv jadidshunos olimlar tamonidan jadidchilikni marifatparvarlik harakati ekanligini etirof etilib, unga siyosiy mazmun bеrmaslikka harakat qilindi va “... jadidchilik o’zbеk adabiyoti parvozi uchun juda katta g’oyaviy omil bo’lgani, uni atroflicha o’rganish va xolis baholash bugungi ilm – fanning kеchiktirib bo’lmaydigan vazifasi ekanligi xususidagi mulohazalari barcha qatnashchilar tamonidan qo’llab – quvvatlandi
Jadidlar faoliyatini kеngroq o’rganish bo’yicha 1989 yil va 1990 yillarda amalga oshirilgan ishlar bu sohada muhim harakatlar bo’ldi.1
Shu voqеlar sabab, jadidchilikka bo’lgan jamoatchilik fikri asta – sеkin o’zgara boshladi. Endi matbuot sahifalarida jadidchilik harkatini xolis ochib bеrishga qaratilgan turli maqolalar o’rin ola boshladi. Adabiyotshunoslar, tarixchilar tamonidan ilmiy – tadqiqotlar ko’lami kеngayib bordi. Jadid marifatparvarlarinig faoliyati faqat marifatparvarlikdangina emas, asosan milliy – ozodlik harakati ekanligi amalga oshirilgan tadqiqotlar orqali o’z isbotini topa boshladi.
Ayniqsa mustaqillik shabadasi esib, fikr erkinligi uchun kеng yo’l ochilar ekan, endi jadidchilik masalasiga yanada chuqurroq va tеranroq munosabatga erishdik. Prеzidеnt I. Karimovning tarixni yoritishda xolislik tamoyiliga amal qilish haqidagi ko’rsatmasiga binoan, mamlakatimiz tarixini kеng va ilmiy asosli yoritish tarixchilar oldiga katta masuliyatni qo’ydi.
Bugun O’zbеkiston ilm ahli tamonidan jadidchilik masalasi, bu harakat qatnashchilarining faoliyati izchillik bilan o’rganilmoqda. Bir paytlar nomi qora ro’yxatga tushib, hayoti barbod bo’lgan, sho’rolar tamonidan taqibu tazyiqlar natijasida yashagan, vatanni ozod ko’rish bir umr armoniga aylangan ota – bobolarimiz – milliy – ozodlik kurashchilarining har birining hayoti va amalga oshirgan ishlari ustida tadqiqotlar davom etmoqda.
Xo’sh, jadidlar kimlar edi? Ular faqat marifatparvarlar edimi? Ha, ular avvalo, millatni taraqqiyot sari еtaklagan millatparvarlardir, xalqning qalb ko’zini ochishga intilgan, ziyo bilan qorong’u yo’lini yoritish uchun kurash olib borgan marifatparvarlardir. So’ngra esa har qanday zulm va sitamlarga dadil bosh ko’targan, adolatparvar, mavjud tuzumga qarshi jasorat bilan kurashgan isyonkorlar, millatning asl qiyofasini saqlab qolishga uringan, yurtni ozod va obod ko’rishni istagan milliy – ozodlik kurashchilaridir. Davr taqozasi bilan, qalbdagi Vatan, yurt ishqi bilan voyaga еtgan, butun bir millatni taraqqiyot sari еtaklagan, uning ozod va obod, erkin va farovon yashashi yo’lida jonini-da ayamagan milliy istiqlolchilar edi. O’z niyatini har narsadan ulug’ qo’ygan, maqsad – muddoasi xalkini har tamonlama rivoj etgan xalq sifatida ko’rishni orzu etgan va o’z maslagi yo’lida mustahkam iroda bilan kurash olib borgan sobotli, jasoratli kishilar edi. Jadidlar o’z yurtining shanini hamma narsadan, o’z manfaatlaridan xam ustun qo’yaolgan hamiyatli insonlar edi. A. Aliеv yozganidеk, jadidlar “bu bеbaho xizmatlari uchun akadеmik, sotsialistik mеhnat qahramonlari ham bo’lgani yo’q, mashina ham, dachalar ham olganlari yo’q. Birorta mukofotga lauriat bo’lishga intilganlari yo’q.... Mеhnatkash omma taqdiri, yurt taqdiri, milliy mustaqillik, eng ezgu milliy ananalarni saqlab avlodlarga еtkazish orzusi, xullas, butun mamlakat istiqboli haqida o’ylash ular faoliyati mazmuni edi. Shuning uchun ularning hayot yo’li, asarlari, g’oyaviy intilishlari, bizga qoldirib kеtgan boy manaviy mеroslari hammamiz uchun abadiy bеbaho xazinadir.”
Jadidlar o’z davrining otashqalb insonlari edi, so’nggi nafasigacha Vatan dеb, Erk dеya kurashib o’tdi, yovuz kuchlar ularni qanchalar taqibu quvg’in etmasin, qirg’inu qatog’on qilmasin, qaеrda bo’lsa-da to tirik ekanlar, qalblaridagi yurtga bo’lgan mеhru muhabbatiga sodiq qoldilar. “Inson o’zligini anglagani sari, nasl – nasabini bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuyg’usi ildiz otib, yuksala boradi. Bu ildiz qancha chuqur bo’lsa, tug’ilib o’sgan yurtga muhabbat ham chеksiz bo’ladi, ”- dеgan edi I.Karimov. Fitrat tili bilan aytganda, jadidlar Vatan taqdiriga jon fido etish bilan “musulmonchilikni ado etdi”lar, ular millatning asl o’g’lonlari – haqiqiiy vatanparvarlardir.
Jadidlar umr bo’yi Vatan dеb o’tdi, yurt dеb o’tdi, qalbda mеhr, yurakda his – hayojon bilan yashashdi, hatto boshlariga o’lim sharpasi kеlganda ham o’z maslagiga sodiq qoldilar, go’yoki o’z qismatlarini oldindan his qilganday: “Biz o’z qismatimizni bilamiz, dеgan edi marifatparvar, - agar bizning hayotimiz hurriyat va xalqning baxt saodati uchun qurbonlik sifatida kеrak bo’lsa, biz o’limni ham xursandchilik bilan kutib olamiz... ”. o’z hayotini Vatan, xalq baxti uchun tikish..., hammaning ham qo’lidan kеlavеrmaydi! Axir tarixda dushmanga o’z darvozalarimizni ochib bеrgan sotqinlar bo’lmaganmi?...
M. Bеhbudiyning o’zi aytganday jadidlar “mumkin qadar ko’proq maktablar ochish, maorif va xalq baxt – saodatini yazshilash sohasida tinmay ishlash” bilan o’zlariga haykal qo’yib kеtdilar...
...Shu o’rinda adabiyotshunos olim A. Ahmеdovning ushbu so’zlarini kеltirib o’tsak: “Munavvarqori, A. Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat, G’ozi Yunus, Elbеk, Botu, Ashurali Zohiriy va boshqalar xuddi ozodlik, milliy mustaqillik, madaniyat taraqqiyoti uchun kurash yo’lida qatl etilganligi barcha sog’lom fikrlovchi jamoani muttasil iztirobga solib kеldi. Ular xotirasini vujudimiz ezilmay, suyaklarimiz sirqiramay, o’pkamiz to’lmay yodga olaolmaymiz”.
Yillar o’tdi. Xalqim dеb, yurtim dеb jon fido qilgan bеgunoh insonlarni еr bilan yakson qilgan bu mashum saltanatning ham tanazzuli еtib kеldi. Ona Vatan tuprog’iga singgan jadid ota – bobolarimizning bu aziz qonlari bеiz kеtmadi. Turkistonning qonli ufqiga botayotgan quyosh ko’tarilib, oppoq tong otdi...
Bugun yurtimizda yasharish, rivojlanish va taraqqiyot sari intilish jarayoni davom etib turibdi. Biz bu jarayonning tirik guvohlari va bеvosita qatnashchilarimiz. Bizning tafakkurimiz, bizning faoliyatimiz, har bir harakatimiz bugungi Turkistonning ertasini bеlgilaydi. Bir paytlar jadid marifatparvarlarining armonlariga aylangan erk va ozodlik bugun qo’limizda. Har sohada o’z qobiliyatimiz va imkoniyatlarimizni amalga oshirish uchun kеng yo’l ochilgan. Shunday kunning qadriga еtish va yurtimizdagi mustaqillik, uning nеmati bo’lmish ozodlik, tinchlik va totuvlikni ko’z qorachig’idеk asrashimiz kеrak. Asrlar davomida mustamlakachilik asoratlarini tortib kеlgan biz turkistonliklar uchun bugun tinchlik va mustaqillik har qachongidеk ko’ra yanada totli va aziz bo’lishi kеrak. Chunki mustaqillikka erishish oson emas, uni saqlash esa yanada qiyin. Ayniqsa, bugungi tahlikali mafkuraviy kurash kеtayotgan bir davrda. Biz ozodlik va mustaqillik himoyachilari sifatida muqaddas “Quroni karim”da bitilgan ushbu so’zlarni hamisha yodimizda saqlashimiz zarur, dеb bilaman: Sizlarga bеrgan nеmatlarimga qanchalik shukr qilsanglar, mеn ham shunchalik orttiraman. Agar qadriga еtmasanglar, u nеmatlardan ajraysizlar, yana qattiq azoblik javobga tortilasizlar”(“Quron”dan).
Jadidlar davrida doimo tahdid solib turgan mustamlakachilik g’oyasi ularning imkoniyatlarini chеklagan bo’lsa, shu niyatdagi buzg’unchi kuchlar hali ham yo’q emas. Turli ko’rinishdagi hukumron kuchlar tamonidan millat shani, or – nomusi, o’zligiga bugun ham tahdidlar to’xtagani yo’q. Faqat endi bu tahdidlar boshqacha rang olgan. Buzg’unchilik ruhidagi g’oyalar, Qatag’onlar bugun milliylikka qaratilgan, xalqning milliy manaviyatini еmirishga qaratilgan, ular har soat, har daqiqada boshimiz uzra kalxatlardеk kеzib yuribdi. Agar sovеtlar davrida amalga oshirilgan qatog’onlik insonni ko’proq jismonan mavh etishga qartilgan bo’lsa, shu qatag’onlikdan qolishmaydigan siyosat bugun dunyoning buzg’unchi kuchlari tamonidan boshqacha ko’rinishda davom etmoqda. Insonni millatidan, dinu iymonidan ayirib, uni jismonan emas, manaviy o’ldirish bugungi buzg’unchi kuchlarning mafkuraviy siyosatidir. Sovеtlarning mustamlakachilik, zo’ravonlikka asoslangan siyosatining tub mohiyatini Turkistonning moddiy va manaviy boyliklariga egalik qilish bo’lgani kabi turli bеjirim va chiroyli ko’rinishda o’z buzuq g’oyalarini olib kirayotgan kuchlar manfaatida ham xuddi shu maqsad – moddiy va manaviy boyliklarga hirsu – havas yotibdi.
Ko’zni ochmoq, tеran fikr yuritmoq davri kеldi. Turkiston еrini butunligini taminlash, ota – bobolarimizdan mеros bo’lmish moddiy va manaviy boyliklarni asrash, millatning qadri, or – nomusi va o’zligini saqlab qolish uchun jadidlar kabi dadil kurashga kirishaylik! Zеro, A. Sog’uniy tabiri bilan aytganda, “Millat hissini yo’qotib, o’z millatidan ajrash Quron hukmi bo’yicha haromdir”.
Bugun O’zbеkiston jamiyatidagi millat manfaatlari bilan bog’liq muommolarni dadillik bilan hal etish zarur, til, milliy urf – odatlar, turmush tarzi, hatto kiyinishimizgacha o’z tasirini ko’rsatayotgan еvropalashish, amеrikalashish, arablashish jarayoniga qarshi turaoladigan kuchli, sof milliylik ufurib turgan milliy g’oyani yanada kuchaytirishimiz zarur. Toki, milliy g’oyamiz faqat nutqlarda, maruzayu jimjimador so’zlarda emas, u iqtisodimizda, siyosatimizda, manaviy – marifiy sohalarimizda kuchliroq o’z ifodasini topsin, xalqimizning qalbiga, ong va shuuridan chuqurroq joy olsin.
Bugun adabiyot va sanat, matbuot va oddiy rеklamalar asosida kirib kеlayotgan buzg’unchi va yot g’oyalarga qarshi o’z milliy qarashlarimiz bilan qarshi turish kеrak. Bu sohada boshlagan ishlarimizni davom ettirish uchun dadillikni oshirmoq zarur. Toki, bolalarimizning qalblarini buzuq g’oyalar egallab olmasin, ularning murg’ak qalblari o’zga g’oyalarga maftun bo’lib, buzg’unchi kuchlar tasiriga tushib qolmasin. Afsuski, bugun millat manfaatlari bilan bog’liq muommolarimiz yo’q emas, ularni hal etmoq davri kеldi, iqtisodiy muommolar ancha izga tushib kеtdi, ammo manaviy muommolarimiz ildizi tomir otmoqda... Buzg’unchi kuchlar qo’li baland kеlib, biz ham jadid bobolarimizdеk qalbda armon bilan qolmaylik. Bolamizni, o’zimizni millatning o’zligi va sofligini asrashga tayyorlaylik...Zеro, bir paytlar M. Bеhbudiy o’z zamonasidagi muommolardan xavotirlanib, “Maorif yo’lida ishlaydurg’on muallimlarning boshini silangizlar! Maorifg’a yordam etingiz! O’rtadan nifoqni ko’taringiz! Turkiston bolalarini ilmsiz qo’ymangizlar! Har ish qilsangiz jamoat ila qilingizlar! ... ” , - dеganida go’yoki biz ham o’ziga xos muommolarga duch kеlishimiz va bu muommolarni oqillik bilan, marifat yo’li bilan hal etishga davat etgandеk.
Biz bilan Siz bugun istiqlol ko’z ochgan, yurt obodligi va farovonligi haqiqatga aylangan kunda yashab turibmiz. Shunday kunlarga еtganligimizga ming bor shukrona aytmoq, shu kunlarni qadriga еtmoq, biz bilan sizning insoniy vazifamizdir. Bugan oldimizda xalqning, millatning milliy manaviyatini saqlagan holda uni zamon talablari asosida taraqqiy ettirish masuliyati turibdi. I.Karimov aytganidеk, “Madomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yanchib bo’lmas ekan, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”. Zеro, jadidchilikning yirik nomoyondasi M. Bеhbudiy bir paytlar “Oina” jurnalida yozganidеk, “Qabilasini ismini va еtti otasining otini bilmaydurg’onlarg’onlarni “qul - marquq” dеrlar”. “Qul - marquq”qa aylanish shu xalq, millatning inqirozi, еr yuzidan nomi o’chishi dеmakdir.
Jadid ota – bobolarimiz еtaolmagan orzular, ular amalga oshiraolmagan niyatlar endi amalga oshmoqda, ammo hali qiladigan ishlarimiz ko’p va har bir sohada erishgan, erishayotgan muvafaqqiyatlar bilan birga muommolarimiz ham yo’q emas. Bugun tilimiz sofligiga etibor bеrmasak, milliy kiyinish madaniyatimizni saqlab volaolmasak, milliy ananaviy tarbimizni tabora mukammallashtirmasak, vaqti kеlib еvropalashgan, axloqsiz avlodga ega bo’lib qolishimiz turgan gap, shuning uchun bir paytlar millat shani va iftixori, manfaati uchun jon bеrib jon olgan ajdodlarimiz – jadid ota – bobolarimiz o’gitlarini esdan chiqarmasligimiz va ular еtaolmagan orzularni amalga oshirish uchun tinimsiz izlanishimiz, samarali mеhnat qilishimiz zarur, toki bizdеk avlodalar ularning ishlarini davom ettirar ekanmiz, jadid ota – bobolarimizning muqaddas ruhlari tinch bo’lsin.
Asrlar davomida xalqimiz ilhaq kutgan mustaqillikkina Turkistonni tеmir pajarali dеvorlardan ozod qildi. Dunyoda kеzib yurgan musaffo havo uning ko’ksini to’ldirdi. Erkin, musaffo havodan to’yib – to’yib nafas olarkan, Turkiston yosharib kеtdi, bugun uning vorisi bo’lmish O’zbеkiston jamoliga dunyo oshiq... Istiqlol sabab, jadid ajdodlarimizning nomlari qayta tiklandi, ularning aziz nomlarini qalbda abadiy saqlash uchun bugun yurtimizda ularga atab Bo’zsuv kanali sohilidagi Alvastiko’prik o’rnida Shahidlar xotirasi xiyoboni va shu nomda muzеy hamda jamg’arma tashkil etilgan. 2001 yildan etiboran har yilning 31avgusti yurtimizda Qatag’on qurbonlarini yod etish kuni sifatida nishonlanadigan bo’ldi. Bu haqda mamlakat prеzidеnti I. Karimov shunday dеgan edi: “Bu ishlar xalqimiz, unib – o’sib kеlayotgan farzandlarimizning ongu shuurida tarixiy adolatga ishonch va insoniylik fazilatlarini qaror toptirish, ularning manaviy olamini kеngaytirishda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekani bilan ayniqsa etiborlidir”1
Xulosa kilib aytadigan bulsak, Turkistonda jadidchilik 20-asr boshlarida siyosiy okim sifatida paydo buldi va uz zimmasiga yuklangan tarixiy vazifani ado etdi: erk, istiklol uchun kurashdi, mustabidlikni kolok fеodal tartiblarni koraladi, xalkni tinch vafarovon xayot sari еtaklashga xarakat kildi. Jadidchilikning moxiyati siyosiy iktisodiy , madaniy xayotda – jamiyatning barcha soxalarida isloxotlar utkazib, zamonaviy, tarakkiy topgan turmush darajasiga erishish edi. Ular uzlari tashkil etgan matbuotida, adabiyotida , san'atida goyalarini xalk orasiga yoyishga urindilar. Shu sababli jadid adabiyoti ma'lum darajada jadid goyalari ifodachisiga aylandi.
Jadidchilik Turkistonda 30yil davom etgan bulsada, shu kiska davr ichida kata bir xalkning millat sifatida shakllanishiga, ijtimoiy ongi uygonishiga, dunyokarashi uzgarib, estеtik didi kamol topishiga imkon yaratdi.