1-mavzu. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishida xalqaro moliya munosabatlarining roli Reja

Milliy valyuta, xalqaro xisob-kitob valyuta birliklari va oltinning xalqaro xisob-kitoblardagi roli. Yetakchi davlatlarning milliy kredit pullari joriy xalqaro xisob-kitoblarda qadimdan ishlatilgan. Birinchi jaxon urushigacha funt sterlinglarda ifodalangan o‘tkazma veksellar (trattalar) xalqaro xisob-kitoblarning 80 foiziga xizmat ko‘rsatgan. Mamlakatlarning notekis rivojlanishi oqibatida funt sterlinglarning xalqaro xisob-kitoblardagi ulushi 1948 yilda 40 foizga va 1990 yillarning boshida 5 foizgacha pasaydi, aksincha AqSh dollarining ulushi esa 1982 yilda deyarli 75 foizgacha ko‘tarildi va so‘ng 1990 yillarda 55 foizgacha pasaydi.¹⁴ Chunki, nemis markasi, yapon iyenasi, Shveysariya franki va boshqa yetakchi valyutalar xamxalqaro xisob-kitob vositalari sifatida ishlatila boshlandi. 1970-yillardan boshlab xalqaro xisob-kitob valyuta birliklari SDR (asosan davlatlararo xisob-kitoblarda) va EKYuning (rasmiy va xususiy sektorda valyuta baxosi va to‘lov valyutasi sifatida) ishlatilishi yangilik sifatida bo‘ldi.
Demak, to‘lov xisob-kitob munosabatlari rivojining tarixiy qonuniyati oltinni kredit pullar tomonidan nafaqat ichki, balki xalqaro xisob-kitoblardan siqib chiqarish tamoyiliga buysungandir. Ushbuning xususiyatli tomoni shundaki, oltin standartining xukmronligi davrida xam oltin to‘lov balansi passiv saldosini so‘ndirish vositasi bo‘lib xizmat qilgan. Oltin standartining va oltinning kredit pullarga almashinishining bekor qilinishi bilan xalqaro majburiyatlarni oltin bilan to‘lashga bo‘lgan zarurat yo‘qoldi. Biroq, ko‘zda tutilmagan xolatlar (urushlar, tabiiy ofatlar, iqtisodiy larzalar va boshqa shu kabilar)da yoki boshqa imkoniyatlar qolmagan paytda oltin favqulodda jaxon pullari sifatida ishlatiladi. Masalan, ikkinchi jaxon urushi yillarida ko‘pchilik xalqaro to‘lovlar standart oltin quymalar bilan so‘ndirilar edi. Urushdan so‘ng davlatlararo ko‘p tomonlama kliring (1950-1958 yillar Yevropa to‘lov ittifoqi) bo‘yicha saldo oltin bilan (avval 40%, 1955 yildan boshlab esa 75%) so‘ndirilar edi. Mamlakatlar, zamonaviy sharoitda, tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlari bo‘yicha majburiyatlar qaysi xorijiy valyutada ifodalangan bo‘lsa, o‘sha valyutaga rasmiy oltin zaxiralarining bir qismini sotishga qaror qiladilar. Demak, bugungi kunda oltin, xalqaro xisob-kitoblarda oltin bozorlaridagi operatsiyalar orqali ishlatiladi.
Xalqaro xisob-kitoblarda asosan milliy valyutalarning ishlatilishi ulardan foydalanish samaradorligini kurs tebranishlari xamda ushbu valyutalar emitentlari bo‘lmish mamlakatlarning iqtisodiy va valyuta siyosatiga bog‘liqligini kuchaytiradi. Xalqaro xisob-kitoblarning xolati bir qator omillarga bog‘liqdir: mamlakatlar orasidagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar; valyuta qonunchiligi; xalqaro savdo qoidalari va udumlari; bank amaliyotlari; tashqi savdo shartnomalari va kredit bitimlarining shartlari.