1-mavzu: Jahon xo’jaligi va halqaro iqtisodiy munosabatlar asosiy ko’rinishlari va xususiyatlari. Halqaro mehnat taqsimoti

Ek q EG’YAIM x 100%, 
bu erda Ek - eksport kvotasi, E - eksport hajmi. 
Agar Ek 10% bo‘lsa, iqtisodiyotning ochiqligi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Iqtisodiyot 
ochiqligining boshqa ko‘rsatkichi import bilan YAIM munosabatidan kelib chiquvchi import 
kvotasi ko‘rsatkichidir: 
Ik q IG’YAIM x 100%, 
bu erda Ik - import kvotasi, I - import hajmi. 
Ochiqlikning kompleks ko‘rsatkichlaridan biri deb odatda tashqi savdo kvotasi 
ko‘rsatiladi: 
TSk q TSG’YAIM x 100%, 
bu erda TSk -tashqi savdo kvotasi, TS - tashqi savdo aylanmasining hajmi. 
Bu ko‘rsatkichning kamchiligi unda kapital eksporti kattaligining hisobga olinmaganligidir. 
Shuni ta’kidlash lozimki, ko‘rsatib berilgan koeffitsient va ko‘rsatkichlar har doim ham 
iqtisodiyot ochiqligining holatini to‘liq ko‘rsata olmaydi. Masalan, tashqi savdo kvotasi ma’lum 
ma’noda iqtisodiyot ochiqligini namoyish qilsa ham, uning sintetik ko‘rsatkichi bo‘la olmaydi. 
Tashqi savdo kvotasi asosan davlatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini ko‘rsatadi. Bu 

---

esa ochiq iqtisodiyot tushunchasining bir qismi xolos. Iqtisodiyot ochiqligi ko‘rsatkichi esa 
murakkabroq kompleks ko‘rsatkichdir. 
1.3. Zamonaviy jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanish 
xususiyatlari 
 
 
Jahon iqtisodiyotining XXI asr boshlarida rivojlanishi quydagi tamoyillarga asosan amalga 
oshmoqda: 
- milliy iqtisodiyotlar xo‘jalik hayotida baynalminallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi; 
- tashqi iqtisodiy aloqalarning erkinlashuvi; 
- hududiy integratsion jarayonlarining kuchayishi; 
- ishlab chiqarish va kapitalning transmilliylashuvi; 
- jahon xo‘jalik aloqalarini davlatlararo tartibga solish tizimining barpo etilishi va iqtisodiy 
qoidalarning birxillashuvi; 
- jahon xo‘jaligining globallashuvi; 
O‘z navbatida mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ham ma’lum bir tamoyillar 
asosida rivojlanmoqda. Jumladan intensiv davlatlararo iqtisodiy aloqalarning hozirgi darajasi 
quyidagilarni ko‘rsatadi: 
- jahon xo‘jaligida xalqaro mehnat taqsimoti darajasining chuqurligi; 
- an’anaviy xalqaro tayyor mahsulotlar savdosi miqyoslarining kengayishi va 
xarakterining o‘zgarganligi (u ko‘p jihatdan milliy ishlab chiqarish jarayonlariga to‘g‘ridan- 
to‘g‘ri xizmat qila boshlaydi); 
- kapital migratsiyasining intensivlashganligi; 
- ilmiy-texnik bilimlar almashuvining tezlashganligi va shuningdek xizmatlar 
sohasining rivojlanganligi; 
- ishchi kuchi migratsiyasining sezilarli darajada o‘sganligi (xalqaro ishchi kuchi 
migratsiyasi xalqaro xo‘jalikning baynalminallashuvining muhim qismi bo‘lib qolmoqda); 
- davlatlar va mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlarining 
tezlashishi va kengayishi. 
Sanoati rivojlangan davlatlarning savdo, ishlab chiqarish va kredit-moliya sohasida 
erishilgan yutuqlar darajasi jahon xo‘jaligining shakllanishida omil bo‘lib xizmat qiladi. Uning 
ishtirokchilari davlat chegaralarining mavjudligiga qaramay umumiy xo‘jalik tizimining tarkibiy 
qismi sifatida faoliyat ko‘rsatadilar. Xo‘jalik hayotining baynalminallashuvi tushunchasi ortida 
alohida davlatlarni global jahon majmuiga birlashtiruvchi ko‘p darajali jahon xo‘jalik aloqalari 
tizimining samarali faoliyati turadi. 

---

Baynalminallashuv alohida milliy iqtisodiy tizimlarning o‘sib borayotgan o‘zaro aloqa va 
o‘zaro bog‘liqligini xarakterlaydi. XX asrda ayirboshlashning baynalminallashuvi kapital va 
ishlab chiqarishning baynalminallashuviga aylanadi, ITI ta’sirida rivojlanishda sezilarli turtki 
oladi. Xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasi keskin o‘sdi. Yirik miqyosdagi 
ixtisoslashgan ishlab chiqarish uchun ichki bozorlar doirasi torlik qila boshlab, u ob’ektiv ravishda 
milliy chegaralardan chiqa boshladi. 
ITI ta’sirida ishlab chiqarishning baynalminallashuvi shunday holatni yuzaga keltiradiki, u 
har qanday mamlakat uchun “shaxsiy ishlab chiqarishga” ega bo‘lish foydasiz bo‘lib alohida milliy 
iqtisodiyotlar esa yanada ko‘proq jahon xo‘jaligiga integratsiyalashadilar. Ishchi kuchi harakati, 
kadrlar tayyorlash, mutaxassislar bilan almashish yanada baynalminal xarakterga ega bo‘ladi. 
Ushbu aloqalar va rivojlanishning istiqboli shakllanish qonuniyatlarini tekshirish shuni 
ko‘rsatmoqdaki, jahon xo‘jaligini rivojlanishining asosiy tendensiyasi bo‘lib kapital, tovar va 
xizmatlarning Yagona planetar bozorini tashkil qilish va alohida davlatlarni Yagona jahon 
xo‘jaligi majmuiga birlashtirishga bo‘lgan harakat hisoblanadi. Bu esa global iqtisodiyot 
masalalarini xalqaro iqtisodiyot munosabatlar tizimi majmui sifatida o‘rganish zaruriyatini keltirib 
chiqaradi. Bu esa xalqaro iqtisodiy munosabatlarning boshqacha qilib aytganda yuqoriroq 
darajasidir. 
Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda globalizatsiya fenomenini ikki 
tomonlama, ya’ni makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajada ko‘rib chiqish mumkin. 
Makroiqtisodiy darajada globalizatsiya - bu, davlatlar va alohida mintaqalarning chegaralaridan 
tashqarida iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishga bo‘lgan umumiy intilishlari tushunuladi. Bunday 
intilishlarning ko‘rinishlari - liberalizatsiya, savdo va investitsion to‘siqlarning olib tashlanishi, 
erkin tadbirkorlik zonalari tashkil etish va h.k.lar hisoblanadi. Mikroiqtisodiy darajadagi 
globalizatsiya esa korxona faoliyatining ichki bozor chegaralaridan tashqarida kengayishi 
tushiniladi. Tadbirkorlik faoliyatining millatlararo yoki ko‘pmilliy yo‘nalganligidan farqli 
ravishda globalizatsiya jahon bozori yoki “jahon uchligi” (Shimoliy Amerika, g‘arbiy Yevropa, 
Yaponiya) bozorlarini o‘zlashtirishda Yagona yondashishni bildiradi.