1-mavzu: jaҳon energetikasining taraқҚIYoti va zamonaviy muammolari (2 soat) Reja

Elektrenergiyaning biznes muammolari.
Energiyanit ўzgartirish kommertsial energiya ishlab chiқarish uchun talab etiladi. Buning mahnosini tushunish uchun kўmir yoқuvchi elektr stantsiyasini olaylik. Kўmir ўz tarkibida kimyoviy energiyaga ega. U yoқilganda kimyoviy energiya issiқlik energiyasiga aylanadi. Issiқlik energiyasi suvni buғga aylantirib, uning ҳarakat energiyasi, yahni kinetik energiyani oshiradi. Oқib boruvchi buғning energiyasi turbina va generator rotorini aylantirudi. Generatorda mexanik energiya elektr energshiyasiga aylantiriladi. Real tizimlarda energiya isrofi yuz beradi va shu sababli ushbu misolda ҳam generatorning samaradorligi 100% dan kam bўladi.
Reaal energetika tizimlarida birlamchi energiya foydali ishga aylantiriladi va bunda birlamchi energiyaning bir қismi isrof bўladi. Tizimning ejnergetik samaradorligi u tomonidan foydali ish bajarishga sarflangan energiyasi unga berilgan birlamchi ejnergiyaga nisbatidir. SHu sababli umumiy ҳolatda energetik samaradorlik 0% dan 100% gacha bўlishi mumkin. Misol tariқasida ikkita A va V yoritish lam’alarini olaylik². Ҳar ikkala lam’a bir xil miқdordagi yoruғlik bergani ҳolda lam’a V lam’a A ga nisbatan kamroқ energiya sarflaydi. Buning sababi lam’a V ning lam’a A ga nisbatan kamroқ issiқlik chiқarishidir. Ushbu ҳolatda lam’a V ning samaradorligi lam’a A nikiga nisbatan yuқoriroқdir, chunki u kerak bўlgan yoruғlikni berish uchun nisbatan kam energiyani sarflaydi.
Ushbu misol kў’roқ energetik samarador texnologiyalarini joriy etish asosida energiya istehmolini kamaytirish mumkinligini kўrsatadi.
Yuklama ўsishi
Aҳoli mavjud mintaқalarda texnologik yutuқlar va iқtisodiyot ўsdi. XX asrning sўnggi ўn yili davomida amalda, AKSH da talab uchun imkoniyatlar 18%, elektr 35% ortdi. Bu talablar kў’roқ aҳoli zij joylashgan joylarda ortib boradi.

1. 
   Rasmda 1650-2000 yillar oraliғida bugungi kunda Jaҳonnig rivojlangan mamlakatlaridan biri ҳisoblangan AҚSHda energiya istehmolining ўzgarib borishi tasvirlangan³. U yerda uzoқ vaқt davomida yoғoch asosiy birlamchi yoқilғi bўlganligini kўramiz. Bu turdagi energiya manbasidan қazilma yoқilғilariga ўtish 19- asrning ўқrtalaridlan boshlangan. 19-asrning ikkinchi yarmidan 20- asrning oxirllarigacha қazilma yoқilғilardan foydalanish asosiy ўrinni egallagan. Boshқa rivojlangan mamalaktlarda ҳam turli energiya resurslaridan foydalanish tendentsiyasi xuddi shunga ўxshash.
   

1. 
   Rasm. AҚSHda energiya istehmolining ўzgarish dinamikasi.
   

1. 
   jadvalda 2008 yilda AҚSHda energiya istehmoli va tўrtta energiya resurslaridan energiya ishlab chiқarish darajasi kvad birligida keltirilgan. Undan taxminan jami 74 kvad miқdorida energiya ishlab chiқarilgan bўlsa, 99 kvad energiya istehmol қilinganligini kўramiz. Bunda AҚSHda ishlab chiқarilmagan energiya miқdori im’ort kilingan.
   

Ushbu jadvalda keltirilgan mahlumotlar Қўshma SHtatlarning energetika bўlimining energetik mahlumotlar administratsiyasi tomonidan ehlon қilingan.

1. 
   jadval. 2008 yilda AҚSHda energiya ishlab chiқarish va istehmol қilish.