1-mavzu: jaҳon energetikasining taraқҚIYoti va zamonaviy muammolari (2 soat) Reja

Energiya resurslaridan foydalanish

Energiya - tabiat ҳodisalari, madaniyat va insoniyat ҳayotining umumiy asosidir. SHu bilan bir қatorda energiya materiya ҳarakati turli kўrinishlarining miқdoriy kўrsatkichidir. Turi bўyicha energiya ximiyaviy, mexanik, elektrik, yadro va ҳ.k. larga bўlinadi. Inson tomonidan foydalanish mumkin bўlgan energiya energiya resurslari deb ataluvchi moddiy obhektlarda mavjuddir.
Barcha turdagi energiya resurslaridan amaliy eҳtiyojlarda juda kў’ miқdorda foydalanuvchilari asosiy energiya resurslari deb yuritiladi. Ularga kўmir, neftg’, gaz kabi organik yoқilgilar, shuningdek daryolar, dengizlar va okeanlar, қuyosh, shamol, yer tubining issiқlik (geotermal) energiyalari kiradi.
Energiya resurslari қayta tiklanuvchi va қayta tiklanmaydigan turlarga bўlinadi. Yangilanuvchi energiya resurslariga uzluksiz ravishda tabiat tomonidan tiklanib turuvchi energiya resurslari (suv, shamol va ҳ.k.) kiradi. Yangilanmas energiya resurslariga oldindan tabiatda jamlangan, ammo ҳozirgi geologik sharoitlarda ‘aydo bўlmaydigan energiya resurslariga (masalan, kўmir) kiradi.
Tabiatda bevosita olinuvchi energiya (yoқilgi, suv, shamol, Yerning issiқlik energiyasi, yadro energiyasi va ҳ.k.) birlamchi energiya, uni inson tomonidan maxsus қurilmalarda ўzgartirish natijasida ‘aydo bўlgan energiya ikkilamchi energiya deyiladi.
Ўz nomlanishida elektr stantsiyalari foydalanuvchi birlamchi energiya turini ifodalaydi. Masalan, issiқlik elektr stantsiyasi (IES) issiқlik energiyasi (birlamchi energiya)ni elektr energiyasi (ikkilamchi energiya)ga aylantiradi, shuningdek, gidroelektr stantsiyasi (GES) suv energiyasini elektr energiyasigi, atom elektr stantsiyasi (AES) atom energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi.
Lozim bўlgan turdagi energiyani olish va u bilan istehmolchilarni tahminlash energetik ishlab chiқarish jarayonida amalga oshiriladi. Bu jarayonni besh bosқichga ajratish mumkin.
1. Energiya resurslarini olish va kontsentratsiyalash: yoқilғini қazib olish va tayerlash, gidrotexnik inshoatlar yerdamida na’orni vujudga keltirish va ҳ.k.
2. Energiya resurslarini ularni ўzgartiruvchi қurilmalarga uzatish: bu қuraқlikda va suvda tashish orқali yoki suv, gaz va ҳ.k. larni trubalarda ҳaydash orқali amalga oshiriladi.
3. Birlamchi energiyani ikkilamchi – mavjud sharoitlarda taқsimlash va istehmol қilish uchun қulay bўlgan energiya turiga (odatda elektr va issiқlik energiyalariga) ўzgartirish.
4. Ўzgartirilgan energiyani uzatish va taқsimlash.
5. Energiyani u uzatilgan va ўzgartirilgan kўrinishlarda istehmol қilish.
Agar қўllaniluvchi birlamchi energiya resurslari energiyasini 100% deb қabul қilsak, unda foydali ish bajaruvchi energiya faқat 35-40% ni tashkil etadi, қolgan қismi isrof bўladi. Isrofning asosiy қismi issiқlik energiyasiga tўғri keladi.
Energiya isrofi ҳozirgi davrda mavjud bўlgan energetik mashinalarning texnik xarakteristikalari bilan belgilanadi.
Turli energiya resurslari Yer sharining rayonlari, davlatlar va davlatlar ichida nojinsli joylashgan. Ularning kў’ mavjud bўlgan joylari kў’ istehmol қilish joylari bilan mos kelmaydi. Masalan Jaҳonda mavjud neft zaҳiralarining yarmidan kў’i Yaқin va Ўrta SHarқ rayonlarida joylashgan bўlib, istehmol bu rayonlarda jaҳondagi ўrtacha kўrsatkichga nisbatan 4-5 baravar ‘astdir.