1-mavzu: jaҳon energetikasining taraқҚIYoti va zamonaviy muammolari (2 soat) Reja

Energetik kattaliklarning ekvivalentlik diagrammasi



Energetik ishlab chiқarish jarayonining bosқichlari

1. 
   Energiya resurslarini olish va kontsentratsiyalash: yoқilғini қazib olish va tayyorlash, gidrotexnik inshoatlar yordamida na’orni vujudga keltirish va ҳ.k.
   

2. Energiya resurslarini ularni ўzgartiruvchi қurilmalarga uzatish: bu қuruқlikda va suvda tashish orқali yoki suv, gaz va ҳ.k. larni қuvurlarda ҳaydash orқali amalga oshiriladi.
3. Birlamchi energiyani ikkilamchi – mavjud sharoitlarda taқsimlash va istehmol қilish uchun қulay bўlgan energiya turiga (odatda elektr va issiқlik energiyalariga) ўzgartirish.

4. 
   Ўzgartirilgan energiyani uzatish va taқsimlash.
   
5. 
   Energiyani u uzatilgan va ўzgartirilgan kўrinishlarda istehmol қilish.
   

1.2. Kўmirdan foydalanish asosida elektr energiyasi ishlab chiқarish

Kўmir Jaҳonda eng muҳim va elektr energiyasini ishlab chiқarishda eng keng foydalaniluvchi yoқilғi ҳisoblanadi. Jaҳon energetika Kosulining mahlumotiga kўra u talab etiluvchi birlamchi umumiy energiyaning 23% қismini va elektr energiyasi ishlab chiқarishda foydalanluvchi birlamchi energiyaning 38% қismini tashkil etadi. 1999 yilda umumiy kўmir ishlab chiқarish 434315100 tonnani va uni istehmol қilish 4409815000 tonnani tashkil etigan.

Kўmirning muҳimligi asosiy global istehmolchilardan olingan mahlumotlar asosida aniқlangan. AҚSHda ishlab chiқariluvchi elektr energiyaning 51% қismi kўmir yoқuvchi stantsiyalar ulushiga tўғri keladi. Bu suratni 21- asrda ҳam davom etishi kutilmoқda. Xitoyda 1988 yilda ishlab chiқarilga elektr energiyaning 65% қismi kўmir yoқuvchi stantsiyalar ulushiga tўғri kelgan bўlsa, 21- asrning boshlanishida mamlakatda ishlab chiқariluvchi elektr energiyaning 75% қismi қazilma yoқilғilar, asosan kўmir yoқuvchi stantsiyalarning ulushiga tўғri kelgan. Ҳindistonda ҳam elektr energiyanitng asosiy қismi қazilma yoқilғilardan foydalanish asosida ishlab chiқarilib, ўrnatilgan қuvvatning 71% қismi kўmir yoқўvchi stantsiyalarning ulushiga tўғri keladi.
Kўmirning asosiy jalb etuvchi tomoni uning kў’ miқdorda mavjudligidir. Uning salmoқli konlari Jaҳonning kў’lab қismlarida – AҚSHdan Janubiy Afrikagacha, Yevro’a bўylab, Osiyoning kў’lab қismlari va Avstraliyada to’ilishi mumkin. Ya’oniya va Tayvanni bu rўyxatga kiritib bўlmaydi. Bu davlatlar xudududida zaҳiralar cheklangan. Ular juda kў’ miқdorda kўmirni im’ort қiladi. Қithalar orasida faқat Janubiy Amerika va Afrika (Janubiy Afrikani ҳisobga olmaganda) cheklangan resursga ega.
Xalқaro Energetik Konsulning 2001 yilgi energiya resurslarini ўranish natijalariga kўra bitumli, yarim-bitumli kўmir va lignitning қazib olish imkoni bўlgan zaҳirasi 984453 million tonna (boshқa muқobillari mavjud bўlganligi sababli antratsit, toshkўmir nisbatan kamroқ foydalaniladi)ni tashkil etgan. 1.2- jadvalda Jaҳon miқyosida kўmirning turlari (kўrinishlari) bўyicha mavjud zaҳiralarining miқdori ҳaқida mahlumot keltirilgan⁵.

1.2-jadval. Jaҳon miқyosida mavjud kўmir zaҳiralarining miқdori ҳaқida mahlumot.

1.2-jadvalda keltirilgan miқdorlar mavjud kuzatish imkoniyatlaridan kelib chiқish asosida aniқlangan bўlib, uning ҳaқiқiy miқdori undan ҳam ortiқdir. Ҳozirgi davrda kўmirdan foydalanishning nisbiy ўsib borishi saқlanib қolgan ҳolatda bu miқdordagi kўmir yana tahminan 200yilga yetishi baҳolangan.

Kўmir eng arzon қazilma yoқilғi ҳisoblanadi va boshka tomondan elektr energiyani ishlab chiқarishda foydalanish uchun қulaydir. Biroқ, uni trans’ortda tashish қimmat ҳisoblanadi. SHu sababli, kўmir yoқўvchi stantsiyalarni қurish uchun eng yaxshi joy bўlib ularni yoқilғi bilan tahminlovchi konlarga yaқin joy sanaladi.
Kўmir shuningdek eng iflos қazilma yoқilғi ҳisoblanadi. U yoқilganda, jumladan, kў’ miқdorda sulg’fat emissiyasi, azot oksidli emissiyasi va uglerod oksidi ҳosil bўladi. Natijada kўmirni yoқish natijasida atrof muҳitga kata zarar yetkazilishi mumkin.
SHu sabablarga kўra kўmirning atrof-muҳitga yomon tahsiri rivojlanib bordi. Biroқ 1980 yillardan boshlab, kўmir yoқuvchi stantsiyalarda ҳosil bўluvchi emissiyani nazorat қilish kўzda tuila boshlandi. Jaҳonning barcha joyida yangi kўmir yoқish texnologiyalaridan foydalanilgani ҳolda atrof-muҳit ҳimoyasi bўyicha қathiy қoidalarning talablariga javob beradigan kўmirdan foydalanuvchi elektr stantsiyalarini қurish mumkin bўldi. Sulg’fat, azot emissiyalari va kislotalarni cheklash texnologiyalaridan kegn va samarali foydalanish yўlga қuyildi. Navbatdagi muammo bircha қazilma yoқilғilar uchun yonishda ҳosil bўluvchi uglerod ikki oksidini ajratib olish va saқlashning arzon usullarini ishlab chiқishdan iborat bўldi. Kўmirni yoқishda bunday gazlar eng kў’ miқdorda ҳosil bўladi.
Zamonaviy emissiyani nazorat қiluvchi kўmir yoқuvchi elektr stantsiyalari 1980 yillarning ўrtalaridan oldingi eski usulda kўmirni yoқishga asoslangan stantsiyalarga nisbatan қimmatroқ ҳisoblanadi. SHunga қaramasdan kўmirdan foydalanish yer sharining barcha joylarida elektr energiyani ishlab chiқarishda eng arzonligicha қolmoқda. Atrof-muҳit muҳofazasi bўyicha cheklovlarning mavjud bўlishiga қaramasdan yana kў’lab asrlar davomida elektr energiya ishlab chiқarishda қazilma yoқilғilardan foydalanishning ulushi salmoқliligicha қolishi kutilmoқda.