1-Mavzu Kimyoviy tushuncha va qonunlar Moddalar masasining saqlanish qonuni

Avogadro qonuni. Atom va molekula, ularning o’lchamlari
Italyan fizigi Avog’adro (1776-1856) moddaning eng kichik zarrachalari molekulalar, elementlarning eng kichik zarrachalari esa atomlar degan fikrni aytdi. Uning ta’limotiga ko’ra oddiy moddalarning molekulalari bir element atomlaridan, murakkab moddalarning molekulalari turli elementlarning atomlaridan tuziladi. Bu bilan Avog’adro Lomonosovning moddalarning tuzilishi haqidagi ta’limotni quvvatladi va 1811 yilda quyidagi qonunini kashf etdi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi.
Bir xil harorat va bir xil bosimda olingan teng hajmdagi har qanday gazlarning molekulalari soni teng bo’ladi.
Berselius va uning tarafdorlari Avog’adro topgan qonuniyatni e’tirof etmadilar. 1840 yildagi kimyogarlar halqaro s’ezdidan keyin bu gipoteza Avog’adro qonuni deb tan olindi, molekula va atomga quyidagi ta’rifni berdilar.
Molekula moddaning mustaqil mavjud bo’la oladigan va moddaning kimyoviy xossalariga ega bo’lgan eng kichik zarrachasidir.
Atom elementning kimyoviy xossalarini o’zida saqlovchi eng kichik zarrachasidir.
Har bir elementning barcha atomlari bir xil xossalarga egadir. Bir elementning atomlari o’zaro birikkanda oddiy modda hosil bo’ladi. Masalan: H₂, N₂, O₂, Cl₂. Demak, oddiy modda bo’lgan vodorod ikkita vodorod atomlaridan tuzilgan.
Turli element atomlarining birikishidan murakkab modda hosil bo’ladi, masalan suv H₂O modda vodorod bilan kislorod atomlaridan iborat, shakar C₁₂H₂₂O₁₁ esa uglerod, vodorod va kislorod atomlaridan iboratdir.
Atom va molekulalar nihoyatda mayda zarrachalardir. Atom va molekulalarni kichik doira shaklidagi zarrachalar deb hisoblasak, ularning radiusi santimetrning yuz milliondan bir ulushlari bilan, ya’ni Ǻ (angstremlar) bilan ifodalanadi. (1Ǻ = 10^-8 sm = 10^-10 m). Alyuminiy atomining radiusi 1,43 Ǻ ga, oltin atomining radiusi 1,44 Ǻ ga, temir atomining radiusi esa 1,27 Ǻ ga tengdir. Hozirgi vaqtda elektron mikrosqoplar yordami bilan ba’zi moddalar molekulasini ko’rish mumkin.