1-Mavzu Kimyoviy tushuncha va qonunlar Moddalar masasining saqlanish qonuni

Asos ekvivalentini topish uchun

uning molekulyar massasini shu asos tarkibidagi metallning valentliligiga bo’lish kerak, 7 formulada keltirilgan kabi. Masalan:
gr/ekv
gr/ekv
Tuz ekvivalentini topish uchun uning molekulyar massasini tuz tarkibidagi metallning umumiy valentligiga bo’lish kerak , masalan:

Kimyoga «ekvivalent» tushunchasi kiritilgandan so’ng ekvivalentlar qonuni quyidagicha ta’riflandi.
Elementlar (moddalar) bir-birlari bilan o’z ekvivalentlariga proporsional bo’lgan miqdorlarda birikadilar.
Gazning molekulyar massasi uning havoga nisbatan zichligiga qarab ham topiladi. Havo garchi bir qancha gazlar aralashmasidan iborat bo’lsa ham, uning tarkibi doimiy bo’lgani uchun o’rtacha molekulyar massasi ham doimiy bo’lib, 29 ga teng.
Tekshiriladigan gazning havoga nisbatan zichligini D_H bilan belgilasak, molekulyar massasini hisoblab topish uchun quyidagi formulaga ega bo’lamiz:
M = 29 ∙ D_H (8)
Bu usulning asosiy qiyinchiligi gazning nisbiy zichligini topishdir. Molekulyar massani topishning yana bir necha usullari bor. Shulardan biri Meyer usulidir:
V.Meyer usuli. Tarkibiy qismlarga ajralmay qaynaydigan suyuqliklarning molekulyar massasini aniqlash uchun V.Meyer usulidan foydalanamiz. Bunda modda bug‘lari rezervuardan havoning bir qismini siqib chiqaradi, siqib chiqarilgan havoning hajmi modda bug‘ining hajmiga teng bo’ladi. Haydab chiqarilgan havo silindrga yoki byuretkaga suv ustida yig‘iladi. Hisoblash Klapeyron-Mendeleev tenglamasi:
(9)
yordamida olib boriladi.
Bu erda, g – suyuqlikning (suyuqlik maxsus shisha sharchada olinadi) massasi, V – modda bug‘lari siqib chiqargan havoning hajmi; T – havo yig‘ilgan idishdagi harorat; V – atmosfera bosimi; h – ayni haroratdagi suv bug‘i bosimi.
Tarkibning doimiylik qonuni
Lomonosovning moddalar tuzilishi haqidagi fikrlarini o’sha zamon olimlari tushunmadilar. Bu fikrlarni o’sha davrda tajriba yo’li bilan tekshirish imkoniyati yo’q edi. Shu sababli atom-molekulyar ta’limot rivojlanmadi. Chunki o’zaro ta’sir etuvchi moddalar bilan ta’sirlashuv natijasida hosil bo’ladigan moddalar orasidagi nisbatni tushuntirib beruvchi qonunlar hali kashf qilinmagan edi. Bu qonunlar faqat XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida kashf etildi.
A.Lavuazye 1787 yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va bu usullarning barchasida olingan gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat bir xil (3:8) ekanligini aniqladi. Shundan keyin har qanday kimyoviy toza birikmalarni tashkil etuvchi elementlarning massalari o’zgarmas nisbatda bo’ladi, degan xulosaga kelindi.
1803 yilda fransuz olimi Bertole qaytar reaksiyalarga oid tajribalari asosida kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan birikmalarning miqdoriy tarkiblari reaksiya uchun olingan dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog’liqdir, degan xulosaga keldi. Fransuz olimi Prust Bertolening yuqoridagi xulosasiga qarshi chikdi. U kimyoviy toza moddalarni puxta analiz qildi: toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo’lishini juda ko’p analizlar bilan isbotladi. Prust bilan Bertole orasidagi munozara 7 yil davom etdi. Ko’pchilik olimlar Prust xulosalarini yoqladilar va natijada 1808 yilda kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibining doimiylik qonuni kashf etildi. U quyidagicha ta’riflanadi. Har qanday kimyoviy toza birikma olinish usulidan qat’iy nazar o’zgarmas miqdoriy tarkibga ega. Masalan, toza suv – H₂O tarkibida 11,11% vodorod va 88,99% kislorod bo’ladi. Karbonat angidrid – CO₂ tarkibida 27,29% uglerod va 72,71% kislorod bo’ladi.
Tarkibning doimiylik qonunini hamma moddalar uchun qo’llash mumkin emas. Masalan, izotoplarda ayni modda tarkibiga kiruvchi elementlarning massalari orasidagi nisbat faqat bu elementlarning izotop tarkibi doimiy bo’lgandagina o’zgarmas bo’lishi mumkin. Elementlarni izotop tarkibi o’zgarganda birikmalarning miqdoriy tarkiblari ham o’zgaradi. Masalan, og’ir suv tarkibida 20% ga yaqin vodorod bo’lsa, oddiy suv tarkibida faqat 11% vodorod bo’ladi.
Tarkibning doimiylik qonuniga faqat molekula holidagi gaz, suyuqlik va oson suyuqlanadigan qattiq moddalar bo’ysunadi. Atom tuzilishiga ega bo’lgan moddalar va yuqori molekulyar birikmalar bu qonunga bo’ysunmasligi mumkin. Bertolening o’zgaruvchan tarkibli birikmalar mavjudligi haqidagi ta’limotini XX asrning boshlarida akademik N.S.Kurnakov rivojlantirdi. U qotishma va eritmalar haqiqatan ham o’zgaruvchan tarkibli birikmalar deb atadi. Masalan, vismutni talliy bilan hosil qiladigan birikmalarida talliyning bir og’irlik massasiga vismutning 1,24 dan 1,82 gacha bo’lgan og’irlik massasi to’g’ri kelishi mumkin.
O’zgarmas tarkibli birikmalar bo’lgari singari, o’zgaruvchan tarkibli birikmalar ham bo’lar ekan. N.S.Kurnakov taklifiga ko’ra, o’zgarmas tarkibli birikmalar daltanoidlar(ingiliz fizikkimyogari Daltonning xotirasiga )
XX asrning 30-yillarida bertolidlar faqat metallarning bir-biri bilan hosil qiladigan birikmalaridagina kuzatilmasdan, ularning tabiiy birikmalar orasida ham uchrashi aniqlandi. Masalan, oksidlar, metallarning oltingugurt, azot, uglerod, vodorod bilan hosil qiladigan birikmalari orasida bertolidlar uchrashi mumkin.