1-mavzu Kirish. Milliy til va adabiy til. Adabiy tilning ogzaki va yozma shakllari

III. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra:
1. Jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, y, g’, l, m, n, ng, r.
2. Jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, q, x, h.
Quyidagi undoshlar jarangli va jarangsiz juftlariga ega. Ular 8 ta:
Jarangli: b, v, d, g, z, j, j, g’
Jarangsiz: p, f, t, k, s, ch, sh, q
Quyidagi jarangli undoshlarning jarangsiz jufti yo’q. Ular 6 ta: y,l,m,n,ng,r
Quyidagi jarangsiz undoshlarning jarangli jufti yo’q. Ular 2 ta: h,x
Shuningdek, ular tarkibiga ko’ra sof va qorishiq, ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra sonorlar va shovqinlilar deb ham tasniflanadi. Qorishiq undoshlar bitta: ch. Sonorlar esa beshta: l, m, n, ng, r. Bularning ichidan l yon tovush, r titroq tovush sanaladi.
Undoshlar tavsifi jadvali.

Hosil bo’lish o’rni	Hosil bo’lish usuli	Un paychalari ishtirokida
b– lab-lab	portlovchi	jarangli
v – lab-tish	sirg’aluvchi	jarangli
f – lab-tish	sirg’aluvchi	jarangsiz
m –lab-lab	portlovchi	jarangli
g –sayoz til orqa	portlovchi	jarangli
d –til oldi	portlovchi	jarangli
j - til oldi	sirg’aluvchi	jarangli (jurnal)
dj – til oldi	portlovchi (qorishiq)	jarangli (jo’ra)
z – til oldi	sirg’aluvchi	jarangli
y – til o’rta	sirg’aluvchi	jarangli
k – sayoz til orqa	portlovchi	jarangsiz
l – til oldi	sirg’aluvchi	jarangli
n – til oldi	portlovchi	jarangli
ng – sayoz til orqa	portlovchi	jarangli
p – lab-lab	portlovchi	jarangsiz
r – til oldi	sirg’aluvchi (titroq)	jarangli
s – til oldi	sirg’aluvchi	jarangsiz
ch – til oldi	portlovchi (qorishiq)	jarangsiz
q – chuqur til orqa	portlovchi	jarangsiz
g’ - chuqur til orqa	sirg’aluvchi	jarangli
x - chuqur til orqa	sirg’aluvchi	jarangsiz
h - bo’g’iz	sirg’aluvchi	jarangsiz
t - til oldi	portlovchi	jarangsiz
sh - til oldi	sirg’aluvchi	jarangsiz

Undoshlar jadvalini yaxshi o’zlashtirish uchun yuzta so’zning fonetik tavsifini yozib chiqish tavsiya etiladi. Masalan, Timur, tuproq, chiroq so’zlari quyidagicha tasniflangan.

T - til oldi; portlovchi; jarangsiz; u - til orqa; tor; lablangan; p - lab-lab; portlovchi; jarangsiz; r - til oldi; titroq; jarangli; o - til orqa; keng; oraliqdagi unli; q - chuqur til orqa; portlovchi; jarangsiz.	Ch - til oldi; qorishiq; jarangsiz; i - til oldi; tor; lablanmagan; r - til oldi; titroq; jarangli; o - til orqa; keng; (oraliqdagi unli); q - chuqur til orqa; portlovchi; jarangsiz.
T - til oldi; portlovchi; jarangsiz; i - til oldi; tor; lablanmagan; m - lab-lab; portlovchi; jarangli; u - til orqa; tor; lablangan; r - til oldi; titroq; jarangli.

Undoshlar tasnifiga oid “charxpalak” o’yini
K tovushi bilan boshlanib, k tovushi bilantugaydigan so’zlar charxpalagi ostida yashirinib yotgan leksik birliklarni topib, ular tarkibida kelayotgan tovushlarni izohlang.
Ochqich:

1. Tanlov so’zining ma’nodoshi.

2. Uy parrandalarini saqlash uchun quriladigan kichkina uycha.
3. Bug’doy chiqindisi.
4. Darkor so’zining ma’nodoshi.
5. Tuproq qotishmasi.
6. Ochilmagan paxta.
7. Yordam so’zining ma’nodoshi.

2. M tovushi bilan boshlanib, m tovushi bilan

tugaydigan so’zlar charxpalagi ostida yashirinib
yotgan leksik birliklarni topib,ular tarkibida
kelayotgan tovushlarni izohlang.
Ochqich:
1. Zarur so’zining ma’nodoshi.
2. San’at turlaridan biri.
3. Turg’un so’zining ma’nodoshi.
4. Oshqozon dorisi.
5. Z.M.Boburning rafiqasi ismi.
6. Internetga ulanish qurilmasi.
7. Yetsa m… , yetmasa jonim.


3- mashq. Nuqtalar o’rniga tegishli undosh tovushni qo’yib, so’zlarni ko’chiring va ularga izoh bering.
Odo…, farzan…, …arq, mi…bar, ma…sad, ozo…, obo…, to’…son, dori…ona, ayti… keldi, …alq.
Nutq tovushlarining ma’no farqlash vazifasi
Nutq tovushlarining asosiy vazifasi so’zlarning ma’nolarini farqlashdir. Masalan, to - tosh, tog’, tom, tok, tor, ton kabi.
Ayrim undoshlar talaffuzi va imlosi
So’z oxirida b-p, d-t, z-s singari jarangli va jarangsiz undoshlar o’rtasidagi farq yo’qolib, bir xil - jarangsiz undosh tovush holida talaffuz etiladi, lekin b, d, z yoziladi. Masalan, bob, yod, tuz, avlod, kitob, maktab.
4-mashq. Nuqtalar o’rniga tushirib qoldirilgan undoshlarni qo’yib , so’zlarni ko’chirib yozing.
Ta…simot, tala…, xursan…, pas…, baro…ar, …abab, shar…ona, shar…iy, bola…on, il…om, ka…it.
5-mashq. Nuqtalar o’rniga kerakli undosh tovushlarni qo’ying, ularning talaffuzi va imlosi o’rtasidagi farqlarni tushuntirib bering.
Tala…, dar…chil, nomar…, bar…, makta…, balan…, pas…, i…timoiy, ma…ba, ta…dimot, ofto…, farzan…
6-mashq. Berilgan so’zlarda qavs ichidagi tovushlar juftligidan mos keladiganini qo’yib ko’chiring.
I(z- s)siz yo’qoldi, tu(z -s)ini o’zgartirmoq, ko’(z-s)ini davolamoq, tu(z-s)siz ovqat, “Mati(z-s) avtomobili, afsu(z-s) qilmoq.
Bilib oling
B, M undoshlaridan oldin kelgan n undoshining talaffuzi va imlosi
B,b va M, m harflaridan oldin kelgan n harfi m holida o’qiladi, lekin n yoziladi. Masalan, shanba, yo'llanma, bo’linma, tanbur,Susambil , qo’llanma, o’n bir, tanbal, o’n besh, yonbosh, jonbozlik, yonma-yon, ko’rinmaslik, sunbula.
Topshiriq: tanbur va tambur so’zlarininig farqini tushuntiring. Bu so’zlar ishtirokida gap tuzing.
J, j harfi va tovushi.
J,j harfi Jalil, Jamol kabi so’zlarda til oldi, portlovchi, jarangli tovushni ifodalaydi. Jurnal, jirafa kabi so’zlarda esa til oldi, sirg’aluvchi , jarangli tovushni ifodalash uchun qo’llaniladi.