So’z yasalish usullari So’z yasashga asos qismning qanday xususiyatga ega ekanligiga ko’ra so’z yasalishining bir necha usullari bor: 1) yasashga asos qismga qo’shimchalar qo’shishi orqali (affiksatsiya); 2) so’zlarni qo’shish orqali (kompozitsiya). Masalan, ishla so’zi ish qismiga (yasashga asos) -la qo’shimchasini qo’shish yo’li bilan hosil bo’lgan . qo’shma korxona, ishlab chiqarish singari so’zlar esa ikki so’zni bir-biriga qo’shish asosida hosil qilingan.
Hozirgi o’zbek tilida so’z yasashning mahsuldor usuli qo’shimchalar qo’shish yo’li bilan so’z yasash - affiksatsiyadir. Bu usul tilda mavjud bo’lgan muayyan so’z yasash qoliplari asosida yuzaga chiqadi. Shuning uchun ham so’zlovchi xotirasida so’z yasashning qoliplari mavjud bo’ladi. Masalan, ot+chi “shaxs oti yasovchi” (ishchi, temirchi, suvchi); ot+li “belgining mavjudligi yoki ortiqligi” (suvli, mevali) va boshq. Ana shu so’z yasash qoliplari asosida turli-tuman yasama so’zlar hosil qilinadi.
So’zlovchi xotirasida, so’z yasash qoliplari va ularning ma’nolari haqida ko’nikmaning mavjud bo’lishi har qanday yangi yasalmaning oson tushunilishiga imkon beradi.
So’z yasash qoliplari va ularning ma’nolari bir xil yasovchi qo’shimchali so’zlarni ma’lum uyalarga birlashtirish asosida aniqlanadi. Masalan:
Traktorchi yig’la binokor
Kombaynchi sizla g’allakor
Suvchi qo’lla paxtakor
Ekskavatorchi oqla o’ymakor
Tikuvchi ishla sholikor
Yasama so’z qoliplari Affiksatsiya usuli - morfologik usul, qo’shimcha qo’shish usuli bilan yasama so’z hosil qilinadi:
Asos + so’z yasovchi: ish+la;
Asos + so’z yasovchi+so’z yasovchi: bil+im+don;
Asos+so’z yasovchi+ so’z yasovchi + so’z yasovchi: bil+im+don+lik.
Asos + so’z yasovchi +sintaktik shakl hosil qiluvchi: bil+im+ni;
Asos + so’z yasovchi +lug’aviy shakl +sintaktik shakl: bil+im+lar+ni;
Asos + so’z yasovchi+ lug’aviy shakl +sintaktik shakl +sintaktik shakl: bil+im+lar+im+ni;
Asos + lug’aviy shakl + so’z yasovchi +sintaktik shakl hosil qiluvchi: isi+t+kich+ni; o’ch+ir+g’ich+ni.
