1-mavzu: Kirish. Mustaqillik davrida “O‘zbek xalq og'zaki ijodi”ni o'rganilishi. Folklor ma’naviv tarbiyaning poydevori. Reja

1. Satirik personajlar. rais, yasovul, sudxo‘r, hoji kampir, tergovchi, ko‘knori, dalla-sovchi...

2. Xalq tiplari: o ‘zbek, rus, qozoq, yahudiy, turkman, Abram mujik va Oyqiz Shura.

3. San'at ahli: sozanda, yallachi, masxaraboz, raqqosa, dorboz, maymunboz, tosboz...

4. Hayvonlar va afsonaviy max/uqlar. yalmog‘iz kampir, ajdaho. shayton, qoravoy it va boshqalar.

Bu personajlam ing har biri b etak ro r qiyofaga ega va xalq komediyasida o'zigagina xos ijtimoiy-estetik vazifani bajarishlari tufayli asarning g‘oyaviy-badiiy maqsadini ochishga xizmat qilgan va tomoshabinlarga zavq va saboq berishgan. II. «Chodirxayol» qo'g'irchoq teatri. Buni hozir zamonaviylashtirib marionetka teatri deyiladi. «Chodir xayol» teatrida qo‘g‘irchoqlar harakati iplar yordamida amalga oshiriladi. Qora iplarga bog‘langan qo‘g‘irchoqlar kechasi qora parda fonida harakatlantirilgani uchun ip la r i k o ‘zga ta s h la n m a y d i va q o ‘g ‘ir c h o q la r g o ‘yo o ‘zi harakatlanayotganday ko‘ringani uchun tom oshabinlarda katta qiziqish h am d a estetik zavq uyg‘otgan. Bu te a tr d a , aso san, «Sarkardalar» xalq komediyasi o ‘ynalgan. Hozirgacha bu teatr repertuaridan bizga ma’lum bo‘lgan yagona asar shu komediya bo‘lib, uni 1927-yilda M.F.Gavrilov yozib olgan. «Chodir xayol»da ham 100 ta qo‘g‘irchoq — personaj mavjud. P.A.Kamarov kolleksiyasida shulardan 47 tasi mavjud, qolganlari esa hanuzgacha noma'lum. «Chodir xayol» spektaklida voqea, asosan, xon saroyida kechadi. Shu vajdan unda harbiylarni ifodalovchi q o ‘g‘irchoq — personajlar ko‘p. Chunonchi yasovul, rus sarbozlari, xitoy sarbozlari va xalq komediyasining bosh qahramoni Yo‘ldosh yasovul shu silsilaga kiradi. Yo‘ldosh yasovul boshida qora popugi osilib turgan qizil qalpoq kiyib olgan, ikki beti ham anordek qip-qizil, qirrador burni dumaloq yuzi ustida savlat to'kib turibdi. Yashil shalvor va havorang mundir kiyib olib, belini oq-qizil yo‘l-yo‘l tasma bilan mahkam bog‘lagan, oyog‘ida qora etik, chap q o ‘Iida qamchi. Yuzlarida q o ‘rquv va dahshat ifodasi bor. Hayronlikdan og4zi ochilib qolgan, g ‘oyat siqilgannamo, birmuncha sodda, zahmatkash va dilkash qiyofadagi kishi sifatida harakat qilsa, boshqa personaj — qo‘g‘irchoqlar uning shu xatti-harakatini to ‘ldiradi. Bularni uchguruhga bo‘lish mumkin:

1. San’at ahli. Bular aslida mehnatkash xalq vakillari b o ‘lib, Toshpo‘lat dorboz, Parda kamaychi, raqqosalar - Lazokat poshsha, Saodat poshsha, Emazar maymunchi, Orif jarchi ko‘zaboz, Oysha xotin olmaboz, erkak-ayol parangi muallaqchilar, Shodmon botir qirg‘izlardan iborat.

2. Satirik personajlar. Bular asli real tarixiy shaxslar b o ‘lib, Xudoyorxon, Puchuq oftobachi (ba’zan Abdurahmon oftobachi), 0 ‘ratepa begi Abdug'afforbek, Saydulla yuzboshi. Iso avliyo, Hamid qiyshiq o ‘g‘ri. Said Botir qalandar, Qo‘ng‘irboy ko‘mirchi singari personaj- qo‘g‘irchoqlar harakat qiladi. Shuni ta ’kidlash joizki, «Chodir xayol» spektaklida kamida 50 tacha q o ‘g‘irchoq ishtirok etganligi tufayli ularni ip bilan boshqarish zaruriyatga aylangan. Bu tomosha, asosan, kechqurun o ‘ynalganligi tufayli «Shab bozi» deb ham yuritilgan.

3.«•Fonus xayol yo ki soya» qo ‘g ‘irchoq teatri. Bu teatrda tom oshalar q o ‘g‘irchoq yoki q o ‘l barmoqlarining soyasini devorga tushirib, turli-tum an shakllar hosil qilish orqali namoyish qilingan. Ana shu uch turdan tashqari qo‘g‘irchoq teatrining yana bir shakli ham borki, unda ijrochi hamda qo‘g‘irchoq teng turishib tomosha ko‘rsatishadi. Tomosha ularning dialogidan tashkil topadi. H arqalay bu hodisani q o ‘g‘irchoq teatrining to ‘rtinchi turi sifatida e’tirof etish oyinga aylanib bormoqda. Biroq mazkur to‘rt turning faoli va keng tarqalgani hamda qadimiysi «Chodir jamol»va «Chodir xayol» bo'lib, ulardagi chodir va peshtaxta (sandiq) mohiyatini Husayn voiz Koshifiy shunday ta ’riflaydi: «Agar chodir (xayma) nimaga ishora qiladi, deb so‘rasalar, bu inson badaniga ishora, deb javob bergil. Chunki inson ichidan har lahzada yuz xil qo‘g‘irchoqlar bosh ko‘taradi va tilga kiradi. Bu xayma, ya’ni badan ichida turli fe’l-ravishlar b o ‘lsa-da. biroq bulaming hammasi yagona qudratning san’ati, ijodidan boshqa narsa emas. Agar peshtaxta (sandiq) nimaga ishora etadi, deb so‘rasalar. odamizod qalbiga ishoradir, deb aytgil. Zero, qalb ajoyib sandiq bo‘lib, odamning ahvoli, xislatlaridan nishona berib turadi». Demak, chodir va peshtaxta (sandiq) inson tashqi va ichki olamini ifodalovchi ram ziy vositalar sifatida q o ‘g ‘irchoq teatrin in g falsafiy-estetik mohiyatining zuhuroti sanaladi. Q o ‘g‘irchoqbozlarning repertuari rang-barang. Ularda, asosan, zulm va zo‘rlik, hukmron tabaqa vakillarining noxush kirdikorlari, tovlamachi, ikkiyuzlamachi va munofiq kishilar hajv qilinadi. Shu bilan birga, qo‘g‘irchoqbozlar repertuarida xalq orasida ba’zan ertak, hajviya, hikoya va latifalar sujeti, qolaversa, mavjud hayot voqeligini aks ettiruvchi zamonaviy yangi pyesalar ham uchrab turadi. Ular yuksak g‘oyaviyligi, o ‘tkir hajviy vazifani o ‘tashi bilan e’tibomi o ‘ziga tortib turadi. Yangi pyesalarda ham an ’anaviy Kachal Polvon va uning xotini Bichaxonlar bosh obraz sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu esa, xalq komediyasining yozma adabiyotga ko'rsatayotgan samarali ta ’siri natijasidir. Sh.Sa’dullaning «Kachal Polvon yoxud yog‘och q o ‘g‘irchoqning sarguzashtlari» ertak-qissasi va shu asosda yaratilgan multfilm buning yorqin dalili sanalishi mumkin. Q o ‘g ‘irch o q te a tr i ja h o n x alq larin in g b arch asid a mavjud umumfolkloriy hodisadir. Наг bir xalqning o ‘z miiliy ruhiyatini ifodalovchi miiliy qahramoni bor. Endilikda xalqona qo‘g‘irchoq teatrlari ham professional teatrlarga aylana bormoqda. Ular qo‘g‘irchoq teatrlari arboblarining xalqaro ittifoqi (UNIMA) atrofiga uyushganlar. UNlMAning esa hozirgacha X ll kongressi va qator festivallari bo‘lib o ‘tdi. Ularda q o ‘g‘irchoq teatrlari taraqqiyotining o ‘zig a xos ta m o y illa r i b e lg ila n ib , ijro m a h o r a tin i to b o r a takomillashtirish va tajriba almashtirishga qaratilgan tanlov — ko‘riklar ijobiy natijalar bermoqda.

Askiya. Askiya istilohi arabcha «zakiy» so'zidan olingan bo‘lib, «so‘zam ol zakovatli, o ‘tkir zehnli» degan m a’nolarni anglatadi. Askiya istilohi «zakiy» so ‘zini k o 'p lik shaklida «azkiyo» deb qo‘llashdan va keyinchalik talaffuzda «z» tovushining jarangsizlanishi oqibatida kelib chiqqan. Askiya — o ‘zbek folklorigagina xos janr. Bu jan r boshqa xalqlar folklorida uchramaydi. Shu jihatiga ko‘ra askiya o ‘zbek folklorining jan rlar tizimida alohida diqqatni tortadi hamda o ‘zbek folklorining milliy o‘ziga xos tarkibini belgilaydi. U, asosan, to ‘y-tomoshalarda. xalq yig‘inlarida, sayllarda, bayramlarda, gap-gashtaklarda ijro etiladi. Askiya - so‘zga chechan, hoziijavob, hazil-mutoyibaga moyil, zakovatli, topqir, badihago‘y kishilar ma’naviy musobaqasidir. Shuning uchun askiya professional ijroga moslashgan. Askiya ijrochilari askiyaboz, askiyachideb yuritiladi. Askiya aytishuvida har kim ham ishtirok etavermaydi, chunki askiyachilikda so‘z o ‘yiniga usta, so‘z va jumlalardagi ko‘chma m a’noni ilg‘ab olishga qodir, hoziijavob, sham a’ va piching qila bilish san'atkorligiga ega b o ‘lish talab etiladi. Zero, askiya so ‘z va jumlalardagi tagdor kesatiq, istehzo, piching, pisanda, mazax, shama ’ va boshqa yumorga moyil rang-barang ko'chma m a ’nolarni ilg'ab olib, unga munosib javob topa bilishdan iborat so ‘z о yini sa n 'atidir. Askiya tarafma-taraf bo‘lib ijro etishga asoslangan. Tarafma-taraf bo‘lib askiya aytishni boshlagan askiyabozlami tinglovchilar ommasi kuzatib turadi va tomonlardan qay biri mantiqli ilmoqli luqmasi bilan ustun kelsa, kulgi-qahqaha bilan ularni ma’qullab, chapak chalib, olqishlab boradi. Shu xususiyati tufayli askiya tom onlar tortishuviga aylanib boradi.

Askiyaning badiiy qurilishi tugallangan ikki fikming bir-biriga qarshi q o ‘yilishidan tashkil topadi. Undagi har bir fikr o ‘ziga xos tugunga va yechimga ega b o ‘ladi. Qarshi q o ‘yilayotgan fikrlar o ‘zaro bir- birini inkor etishi yoki tasdiqlashi, yoxud kuchaytirishi kerak. Har bir askiya asosida satira va yumor teng yotadi. Chunki askiyada, albatta, ikki xil kulgi tu g ‘iladi. Ya’ni tomonlardan biri yaramas illatlarni ochish uchun ramziy yoki ko‘chma m a’nodagi so‘z va iboralami qo‘llaganda, zaharxanda (satirik kulgi) ko‘tarilsa, shu paytda uning fikri qaratilgan ikkinchi tomondagi askiyachilardan biri noqulay holatga tushib qoladi. Bu kulgi — yengil, beg‘ubor yumoristik kulgini tashkil etadi. Bunday kulgini hosil qilish uchun kinoya ishlatiladi, u yoki bu so ‘z, ibora kuchaytiribroq, bo‘rttirib q o ‘llaniladi. Raqib tomon askiyachisi kulgili narsa yoki hodisalarga qiyoslanadi. Askiyaning har xil turlari mavjud. Shulardan eng keng tarqalgan, an ’anaviylashgani payrovdir. Payrov — muayyan mavzu otrofida ijro etiladi. Masalan, mevalar nomi, kino nomlari, parranda, qushlar, fasllar, badiiy asarlar nomi payrovlarga mavzu qilib keltirilishi an’anaga aylangan. Payrovlaming hajmi har xil, sujeti sodda bo‘ladi. Payrovda biror- b ir s o ‘z, atam a ch ertib ay tilad i va u g arch i o ‘z m a ’nosida qo ‘llanayotgandek tuyulsa-da, aslida ko‘chma m a’no n i bo‘rttirib ifodalab keladi. Payrovlar boshlama va tugallanma qismlardan iborat b o ‘ladi. Uning boshlamasida, asosan, tarafkashlar belgilanadi. Haqiqiy payrov esa mavzu oydinlashgandan keyin boshlanadi.

Payrovda belgilangan mavzudan uzoqlashmaslik shart. Bu payrovda bellashayotgan, tortishayotgan tarafkash askiyabozlar uchun ma’lum qoidaga aylangan. Shuning u chun askiyaboz belgilangan mavzudan uzoqlashsa, pala-partish so‘z aytsa, payrov buzilgan va yengilgan hisoblanib, askiya to ‘xtatib q o ‘-yiladi. Payrovda yana askiyachining «raqib»iga aytgan so‘z va jumlasi ko‘chma m a’no kasb etishi shart. Shuningdek, askiyachi o ‘z nutqida turli badiiy tasvir vositalaridan ham unumli foydalana olmog‘i lozim. Askiya payrovlaridan askiyaboz o ‘z «raqibi»ning fe’li — sajiyasiga, xulq-atvoriga, qiliqlariga, tashqi ko‘rinishiga, portretiga mos laqabni topa olishi va ulami so‘z o ‘yini orqali sha’ma qilib o'tishi kerak. Bularning ban payrov askiyaning tabiatini belgilab turadi. Askiyaning ichki turlarini «Bo‘lasizmi?», «O'xshatdim», «Gulmisiz, rayhonmisiz, jambUmisiz?», «Safsata», «Qofiya», «Radi/»kabi kichik, ixcham, savol-javob shakliga ega b o ‘lgan namunalar tashkil etadi. Payrovga nisbatan oldinroq shakllangan askiyaning bu turida dialog kompozitsion asos hisoblanadi. Ulardagi savol-javoblarining har biri kichik hajmdagi epizodlardan tashkil topadi.

« 0 ‘x sh atd im » , « Bo‘lasizm i?» , « G u lm isiz , ray h o n m is iz , jambilmisiz» tipidagi askiyalar bir xil xarakterda b o ‘lib, ularda o ‘xshatish orqali bir-birini tanqid qilish shakli namoyon b o ‘ladi. Tanqidga mo‘ljal b o ig an askiyaboz kulgili narsalarga — jonivorlarga, gul turlariga o ‘xshatiladi. Unga qarshi tom on ham shu xilda javob qaytaradi. Ularda satira, tanqid alohida o‘rin tutadi. «Safsata» tipidagi askiyalarda tarafkashlaming piching yo‘lida aytgan hazili namoyon b o ‘ladi. Askiyaning yana bir turi «Tutal», «Rabbiya» shakllari hisoblanadi.

«Tutal» va «Rabbiya» ko‘pincha she’riy yo‘lda aytilishi bilan askiyaning boshqa turlaridan ajralib turadi. Askiyaning tutal usulida yumshoq kulgi hukmronlik qiladi. Askiyalar mavzusi vag‘oyaviy yo‘naIishi jihatidan ikkiga bo‘linadi:

1.