1-mavzu. Kirish. Suyuqlik haqida umumiy tushuncha. Suyuqliklarning fizik xossalari. Suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar

Suyuqlik 

Haroratdan kengayish 

koeffitsienti, 

t



 

Suv 

Glitserin 

Mineral moy 

Neft 

Simob 

0,0006 

0,0005 

0,0009 

0,0006 

0,00018 

 

 

---

Suyuqlikning qovushqoqligi 

Qovushqoqlik  –  bu  qo‘shimcha  tashqi  kuchlar  ta’sirida  suyuqlikning  ayrim 

zarrachalari yoki qatlamlariga nisbiy ko‘chishiga (siljishiga) qarshilik ko‘rsatuvchi 

real suyuqlik xossasiga aytiladi. 

SHartli ravishda alohida qatlamlardan iborat bo‘lgan suyuqlik oqimini ko‘rib 

chiqamiz (1.1-rasm). Koordinata o‘qlarini to‘g‘ri burchak tizimida belgilab olamiz. 

Abssissa  o‘qi  bo‘yicha 

V

  qatlamdagi  suyuqlik  zarrachalarining  tezligini,  ordinata 

o‘qi bo‘yicha esa 

y

 qatlamlari orasidagi masofani qo‘yamiz. 

Agar 

V

 o‘q hovuz tubida bo‘lsa, u holda tezlik 0 nuqtada nolga teng bo‘ladi. 

Suyuqliklar  qatlamlari  har  xil  tezliklar  bilan  harakat  qiladi.  Qatlamlar  tezliklari 

parabolik egri ko‘rinishida o‘zgaradi. 

YOpishqoq suyuqliklar oqimida suyuqlik qatlamlari orasidagi siljishlar sodir 

bo‘ladi, natijada urinma kuchlanishlar (ishqalanish kuchlanishi) vujudga keladi. 

Siljishning  solishtirma  kuchi  –  bu  yuza  birligiga  to‘g‘ri  keladigan 

suyuqliklar orasidagi ichki ishqalanish kuchiga aytiladi. 

 

1.1-rasm. Qattiq devor bo‘ylab yopishqoq suyuqliklarning oqimi 

 

Ushbu  g‘oyani  1686  yilda  I.  Nyuton  aytib  o‘tgan  va  shunga  muvofiq 

siljishning solishtirma kuchi (suyuqlikdagi urinma kuchlanish 



) ko‘ndalang tezlik 

gradientiga  to‘g‘ri  proporsional  va  suyuqlik  turiga  bog‘liqligini  1883  yilda  prof. 

N.P. Petrov tomonidan eksperiment orqali asoslangan. 

SHunday qilib, 



 (Nyutonning  yopishqoq siljishi qonuni) quyidagi  formula 

bo‘yicha aniqlanadi 

                                                

y

V











                                     (1.12) 

bu  erda 



  –  dinamik  qovushqoq  koeffitsenti; 

y

V





  –  tezlik  gradienti.  Tezlik 

gradienti 

y

 o‘qi  yo‘nalishi qatlamlari orasidagi  uzunlik birligiga to‘g‘ri keladigan 

tezlik o‘zgaruvchisi bilan xarakterlanadi. 

Tezlik  gradienti  berilgan  nuqtadagi  suyuqliklar  qatlamlari  intensiv  siljishini 

ko‘rsatadi. 

Suyuqlik  qatlamlari  bilan  ishqalanish  kuchi  orasidagi  bog‘lanish  quyidagi 

formula bo‘yicha aniqlanadi 

                                          

y

V

S

S

T













                               (1.13) 

---

bu erda 

S

 – qatlamlarning kesuvchi yuzasi. 



 ning o‘lchov birliklari: SI – N·k/m

2

, SGS – din·k/sm

2

, MKGSS – kg·k/m

2

. 

Suyuqlikning  dinamik  qovushqoqlik  koeffitsienti  doimiy  haroratda,  doimiy 

qiymatni saqlagan holda faqat uning haroratiga bog‘liq va u Puazeyl taqdim etgan 

empirik formula bo‘yicha aniqlanadi: 

                           

1

2

0

)

000221

,

0

0337

,

0

1

(









t

t





                 (1.14) 

bu erda 

0



 – 

C

t

0

0



 dagi suvning dinamik qovushqoqlik koeffitsienti; 

t

 – 

0

S dagi 

suvning harorati. 

Xususan,  tez-tez  amaliyotda  dinamik  qovushqoqlik  koeffitsienti  emas, 

aksincha,  kinematik  qovushqoqlik  koeffitsienti  deb  nomlangan  uning  suyuqlik 

zichligiga nisbatidan foydalaniladi. 

Kinematik  qovushqoqlik  koeffitsienti 



  –  bu  dinamik  qovushqoqlik 

koeffitsientini suyuqlik zichligiga nisbatiga aytiladi: 

                                                   





 

                                       (1.15) 

Kinematik qovushqoqlik koeffitsientining  o‘lchov birliklari: SI –  m

2

/s, SGS 

– sm

2

/s = 1 St (stoks). 

Stoks – katta kattalik hisoblanadi. Amaliyotda yuzdan biri – santistoksdan: 1 

sSt = 10

-2

 St foydalaniladi. 

Suyuqlikning  ma’lum  haroratida  (odatda  +50

0

S  da)  qovushqoq  qiymatlari, 

jadvallarda  keltiriladi.  Tomchilovchi  suyuqliklar  qovushqoqligi  suyuqlik  turi, 

bosim  va  haroratiga bog‘liq. Qovushqoq  haroratga shu darajada bog‘liqki,  harorat 

oshishi bilan qovushqoqlik kamayadi. 

Faqat  bosimning  katta  o‘zgarishi  nisbatiga  qarab  qovushqoqlikni  bosimga 

jiddiy bog‘liqligini ko‘rsatadi. 

Qovushqoqlik  indeksi  harorat  o‘zgarishida  suyuqlik  qovushqoqligini 

doimiylik  darajasini  xarakterlaydi.  Qovushqoqlik  indeksi  qancha  yuqori  bo‘lsa, 

shuncha  qovushqoqlikni  haroratga  bog‘liqligi  egri  qiyalik  hisoblanadi  (1.2-rasm). 

Ishchi haroratning hamma intervalida doimiy qovushqoqlikga ega bo‘lgan suyuqlik 

eng yaxshi suyuqlik hisoblanadi. 

 

1.2-rasm. Kinematik qovushqoqlik koeffitsientini haroratga bog‘liqligi 

 

Qovushqoqlik  indeksi  (QI)  tadqiqot  qilinayotgan  moy  egri 

)

(t







  chizig‘i 

bilan 

C

t

0

100



 da 

100



 bir  xil qovushqoqlikga ega  ikkita etallon  moylari 

)

(

1

1

t







, 

)

(

2

2

t







    chiziqlari  orasida  aniqlanadi.  Ushbu  moylardan  birinchisida  (1  egri) 

qiyalik xarakteristikasi mavjud va shartli ravishda QI=100 bo‘ladi, ikkinchisida esa 

---

(2  egri)  tik  xarakteristikasi  mavjud  va  shartli  ravishda  QI=0  bo‘ladi.  Amaliyotda 

QI nomogramma bo‘yicha aniqlanadi. 

Suyuqliklar  qovushqoqligi  viskozimetrlar  yordamida  tajriba  yo‘li  bilan 

o‘lchanadi.  Eng  ko‘p  tarqalganlaridan  biri  Engler  viskozimetri  hisoblanadi  (1.3-

rasm)  va  u  tubda  o‘rnatilgan  qisqa  quvur  d=2,8  mm  bo‘lgan  d=106  mm  silindr 

idishdan iborat. 

Englerning  shartli  gradusidagi  suyuqlikning  qovushqoqligini  bilgan  holda 

kinematik qovushqoqlik koeffitsientini sm

2

/sek da o‘tish  uchun Ubbelode empirik 

formulasi bo‘yicha aniqlanadi: 

                          

Е

Е

0

0

0631

,

0

0731

,

0







                          (1.16) 

bu erda 

Е

0

 – Englerning shartli gradus soni. 

 

1.3-rasm. Engler viskozimetrining umumiy sxemasi 

 

Viskozimetrdagi  tekshirilayotgan  suyuqlikni  200  sm

3

  to‘lish  vaqti 

t

, 

сув

t

 

vaqtga  bo‘lingan  og‘irlik  kuchi  ta’sirida  shu  quvur  orqali  disstillangan  suvning 

hajmi 20

0

S dagi to‘lishidagi qovushqoqlik Engler gradusida ifodalandi: 

                                                

сув

t

t

E 

0

                                      (1.17) 

bu erda 

6

,

51



сув

t

 s.