1-mavzu. Krish. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy- metodologik tamoyillari Reja

2. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘istonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi.
Keyingi davrda Qoraqalpog‘iston iqtisodiyotining yetakchi tarmog‘I paxta tozalash sanoati hisoblanar edi. Ta’kidlash joizki, rivojlangan hududlarda qurilish materiallari ishlab chiqarish, metallga ishlov berish korxonalari, to‘qimachilik va oziq-ovqat fabrikalari, Mo‘ynoq shahrida baliq konserva zavodlarining faoliyati yo‘lga qo‘yilgan.
Mustaqillik yillarida natriy tuzi, ohaktosh, fosforit, qoplama va devor materiallarining tabiiy konlari o‘rganildi. Shu asosda ishlab chiqarishning joylashish omilini hisobga olgan holda oziq-ovqat va qurilish sanoatining qayta ishlash korxonalari shakllandi. Bunga quyidagilar kiradi: kuygan g‘isht, marmar buyumlar, ohak, texnik va oziq-ovqat tuzi, temir -beton buyumlari ishlab chiqarish zavodlari va boshqalar.
Respublikadagi iqtisodiy barqarorlik davri 1996-2003-yillarga to‘g‘ri keladi, bu yillar qayta ishlash sanoatiga sarmoya kiritish uchun sharoit yaratishdan iborat bo‘ldi. Strukturaviy o‘zgarishlar eksportga yo‘naltirilgan va import o‘rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarish dasturlari va loyihalari orqali ta’minlandi.
Mashinasozlik, kimyo va oziq-ovqat sanoati yengil sanoatiga, davlat idoralaridan investitsiyalar oqimi kuzatildi, shu bilan birga, eksportga tovar ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va neft-gaz sanoatiga mablag‘ jalb qilish choralari ko‘rildi.
Mintaqa sharoitida qayta ishlash yo‘lga qo‘yildi natijada charm va poyabzal, xorijiy kompaniyalar bilan birgalikda changyutgichlar va ipak ip ishlab chiqarish bo‘yicha mini-zavodi ochildi Qoraqalpog‘iston Respublikasida 39 ta qo‘shma korxona, 353 ta aksiyadorlik jamiyati, jumladan, “Kateks”, “Elteks”, Nukus marmar zavodi, Xo‘jayli shisha buyumlari zavodi, Nukus, To‘rtko‘l, Qo‘ng‘irot shaharlaridagi un fabrikalari kabilar bor. Respublika tabiiy resurslarga boy. U titan, magnit rudasi, mineral tuz, sulfat, talk, alabaster, fosforitlarni ishlab chiqaradi va qayta ishlaydi. 2000-yili Xo‘jayli va Nukusni bog‘laydigan katta ko‘prik foydalanishga topshirildi. 2001-yilda Nukus-Sultonuvaystog‘-Miskin-Uchquduq-Navoiyni bog‘lagan 345 kilometrlik temir yo‘l ishga tushirildi. Yuz kilometrli avtomobil yo‘llari rekonstruksiya qilindi.
Shuningdek, qidiruv, qazib olish va samaradorlikka alohida e’tibor qaratilmoqda. Chet elliklar bilan birgalikda hamkorlar “Jel” kabi istiqbolli konlarni ochdi. Ustyurtda va Orol dengizi yaqinida “G‘arbiy Orol” geofizik ishlarni faollashtirish dasturi ishlab chiqildi. Shunga ko‘ra, seysmik tadqiqotlar Ustyurt tekisliklarida olib borilmoqda. Tillali, Sayxun, Inom, Arslon kabi yangi konlari kashf qilinib, bu yerda hozirda kuniga 45000 kub metr gaz qazib olinmoqda.
Respublika O‘zbekistonda eng yirik neft va gaz konlariga ega. Ustyurt platosida taxminan 20 ta kon topilgan. Ustyurt platosidagi neft va gaz resurslarining taxminiy bahosi 1,7 trillion kub metr gaz va 1,7 milliard tonna suyuq uglevodorodlarni ko‘rsatadi. 2003-yilda “Gazprom” barcha magistralni nazoratga oldi va O‘zbekiston hududidan o‘tadigan gaz quvurlari va 2006-yil aprelda ishlab chiqish loyihasi bo‘yicha 15 yil muddatga Toshkent bilan PSA shartnomasini imzoladi.
O‘zbekistonda Xitoy kompaniyalari ishtirokida bir qator katta loyihalar amalga oshirilmoqda. Ulardan eng muhimi qurilish sohasi hisoblanadi. Xitoyning “Citic” korporatsiyasi tomonidan Qo‘ng‘irot soda zavodi qurildi. 2006-yil avgustda Qo‘ng‘irot soda zavodining ishga tushirilishi 2005-yilgi 0,5 %dan viloyatning umumiy sanoat tarkibidagi kimyo sanoatining ulushini 2011-yilda 9,4 %gacha oshirdi. Ko‘plab sanoat tarmoqlari uchun zarur bo‘lgan xomashyo - sodali suv ishlab chiqaradigan ushbu yirik korxona mahsulotlarining katta qismi eksport qilinadi. 2016-yilda kompaniya xorijiy xaridorlarga 24 ming tonna mahsulot etkazib berdi. Ichki bozorda zavodning asosiy xaridorlari “Kvarts”, “Asl oina”, “O‘zkimyosanoat” aksiyadorlik jamiyatlari, “O‘zbekneftgaz” milliy xolding kompaniyasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda korxona Markaziy Osiyo respublikalariga soda yetkazib berishni ko‘paytirmoqda.
Qoraqalpog‘istonda eng rivojlangan tarmoqlar qishloq xo‘jaligi va metallga ishlov berish sohalari hisoblanadi. Viloyatda, shuningdek, qator to‘qimachilik va oziq-ovqat korxonalari bor.
Ikki yirik elektr stansiyasi - Taxiatosh va Tuyamuyin nafaqat Qoraqalpog‘istonni, balki qo‘shni Xorazm viloyati, shuningdek, Turkmaniston Respublikasining ham elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondiradi.
Shuningdek, respublika noan’anaviy (shamol va quyosh) energiya resurslarida katta imkoniyatlarga ega.
Qoraqalpog‘istonda paxta va sholi ekin turlari - qishloq xo‘jaligi ekinlarining asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, respublikada meva yetishtirish, kartoshka yetishtirish va yem-xashak plantatsiyalari ham mavjud.
Mustaqillik yillarida 243 kilometrli Tuyamuyin-Nukus-Chimboy-Taxtako‘pir suv quvuri foydalanishga topshirildi va minglab odamlarni ichimlik suvi bilan ta’minladi. 2016-yildan boshlab Ustyurt gaz-kimyo majmuasi ishlay boshladi, bu neft-gaz sohasidagi dunyodagi eng yirik loyihalardan biridir. Project Finance Interneshnl xalqaro nashri 2012-yilda ushbu loyiha bo‘yicha dizayn va moliyaviy kelishuvni neft-texnik va gaz-kimyo sohasida eng yaxshisi deb tan oldi. Loyiha, shuningdek, Trade Finance jurnali va Global Trade Revyu tomonidan chop etilgan “2012-yilning eng yaxshi shartnomasi” xalqaro mukofotlari bilan taqdirlandi. 2014-yil 13-martda “Infrastructure Journal”ning yana bir xalqaro nashri neft-gaz sohasidagi 2014-yilgi global bitimni taqdirladi.
Hozir bu yerda 4,5 milliard kubometr gaz qayta ishlanmoqda va buning hisobidan 3,7 milliard kubometr savdo gaz, 387 ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102 ming tonna piroliz distillati va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti tashabbusi bilan tashkillashtirilgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi qurilishi bugungi kunda butun dunyo e’tiborini o‘ziga tortmoqda. 2019-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, Qoraqalpog‘iston Respublikasi yalpi hududiy mahsuloti yil davomida 6,8 foizga o‘sdi va 18 735,7 milliard so‘mni tashkil etdi. Yalpi ichki mahsulotning o‘sishiga mintaqa iqtisodiyotining qishloq xo‘jaligi, o‘rmon va baliqchilik kabi 106,7 % (YaHM tarkibidagi ulushi - 27,3 %), sanoatning 105,0 % kabi asosiy tarmoqlarida qulay o‘sish sur’atlari yordam berdi.
Qurilish - 123,8 % (8,4 %), xizmatlar - 104,9 % (33,3 %). Shu bilan birga, aholi jon boshiga YaHM 9 944,1 ming so‘mni tashkil etdi va 5,2 %ga oshdi.
Aynan mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston iqtisodiyotini rivojlantirishga ko‘proq e’tibor qaratildi. Bu tufayli respublika poytaxti Nukusdan viloyat markazlariga, shahar va qishloqlarga, hatto chekka qishloqlargacha o‘zgarib, rivojlanib bormoqda. Shu bilan birga, davlat rahbari Sh.M.Mirziyo yev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan Qoraqalpog‘iston Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturi juda muhim ahamiyatga ega. Ta’kidlash joizki, bu dasturlar respublikani oddiy agrar hududlardan zamonaviy sanoat, ijtimoiy va iqtisodiy infratuzilmasi, transport-kommunikatsiya tarmoqlari va yuqori malakali kadrlarga ega kuchli mintaqaga aylantirishni ko‘zda tutadi.
Dasturlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi natijasida Qoraqalpog‘iston yildan-yilga o‘zgarib borayotgan, rivojlanayotgan o‘lkaga aylandi.
Mustaqillik yillarida erishilgan bu zaminning ulkan iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlari, qurilish va ko‘kalamzorlashtirish ishlariga ham alohida e’tibor berish kerak. “Cho‘lda mo‘jiza” laqabini olgan O‘rta Osiyodagi yagona soda zavodi, jahon standartlari asosida qurilgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi, Nukus Polimer, Samsung Nukus, electrozel Nukus, Lanextrakt Gospel MChJ, Nukus Med Tex MChJ, To‘rtko‘l shisha idislari, Xo‘jayli shahridagi shisha zavodi, “Markaziy Osiyo dekorativ toshlari” qo‘shma korxonasi, Qo‘ng‘irotdagi karbid, Nukusdagi marmar va kabel zavodlari, gaz kondensati koni, “Elteks” va “Kateks” kompaniyalari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashi binosi, Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, Olimpiya zahiralari kolleji, 345 kmlik Navoiy-Nukus temir yo‘li, Nukus va Xo‘jayli o‘rtasidagi katta ko‘prik, Qo‘ng‘irot avtomagistrali, o‘nlab umumiy va maktabgacha ta’lim maktablari, litsey va kollejlar, bolalar sport majmualari, bolalar musiqa va san’at maktablari -bularning barchasi olib borilgan ishlar samarasidir.
Eng muhimi shundaki, Qoraqalpog‘iston aholisi asrlar davomida o‘zining ezgu maqsadi - erkin, tinch va osoyishta hayotga erishish, tarixiy, madaniy merosini, milliy an’analarini tiklash, o‘zini rivojlantirish va o‘zini anglashni orzu qilgan.