1-mavzu. Krish. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy- metodologik tamoyillari Reja

Qoraqalpog‘istonda ma’naviy va madaniy hayot.
Milliy mustaqillikning e’lon qilinishi O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalqlarining milliy madaniyatini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. Shu bilan birga milliy madaniyatning rivojlanishi nafaqat bu sohaning haqiqiy holatiga, balki jamiyat va umuman davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishiga bog‘liq edi. O‘tish davrida O‘zbekiston ahvoliga, millatning ma’naviy va madaniy tiklanishiga bir necha bor e’tibor qaratdi, bu borada madaniy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlari ishlab chiqildi.
Qoraqalpog‘iston o‘ziga xos etno-folklor mintaqasi bo‘lib, u uchun ko‘p tilli bo‘lish an’anasi hikoyachilikning o‘ziga xos o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Bu yerda hikoyachi tomoshabinlarga qarab, eposni ko‘pincha turli tillarda - o‘zbek, qoraqalpoq, turkman tillarida ijro etishi mumkin edi, bu shubhasiz, bu xalqlarning og‘zaki va she’riy madaniyatining boyishiga, epik asarlar mazmunining chuqurlashishi va hikoyachilarning ijodiy izlanishlarini kengaytirishdir.
Qoraqalpoqlarning mashhur “Qirq-qiz” dostoni jahon miqyosidagi xazinadir.
Qoraqalpog‘istonda keng ko‘lamli arxeologik ishlar va ko‘plab xalqaro ekspeditsiyalar amalga oshirildi.
Tarix va madaniyat yodgorliklarini himoya qilish jamiyatining Qoraqalpog‘iston Respublika kengashi (1967-yilda tashkil etilgan) 124 ta arxeologik yodgorlik, 75 ta tarixiy va inqilobiy yodgorlik va 3 ta san’at yodgorligini o‘z nazoratiga oldi.
Qadimgi sivilizatsiya qatlamlarini o‘rganishda arxeologlarning yutuqlari ahamiyatlidir. Qoraqalpog‘iston hududi xorijlik hamkasblarini qiziqtirdi.
Avstraliya, Fransiya, Buyuk Britaniya, AQSh, ular bilan birga olimlar Ustyurt va respublikaning janubiy vohalarida arxeologik ekspeditsiyalarni uyushtirdilar.
Qoraqalpog‘iston o‘zining qadimiy qal’alari bilan mashhur, hozirda ularning soni yigirmaga yaqin. Arxeologlar va sayyohlar orasida eng mashhuri: Qizil qal’a, Ayoz Qal’a - shimoldagi qal’a, Tupraqqal’a.
Masalan, antik davr yodgorliklari orasida Tuproq qal’a faxriy joy sanaladi.
Bu ob’yekt, Qo‘yqirlangan qal’a kabi YuNESKO ro‘yxatiga kiritilgan. Miloddan avvalgi II asrda Tuproqqal’a Xorazm hukmdorlarining qarorgohi bo‘lgan.
Qazishmalar natijasida topilgani tufayli xalqaro e’tirofga sazovor ajoyib saroy binolari: qirollarning “zallari”, “qora tanli jangchilar”, “raqs maskalari”, “g‘alabalar”. Freskalar, loydan yasalgan haykallar, oltin taqinchoqlar, jun va ipak matolar qoldiqlari, amaliy san’at buyumlari - tadqiqotchilar tufayli bu belgilar o‘tmishni hamma ko‘rishi mumkin edi. Tuproqqal’a qadimgi Xorazmning poytaxti bo‘lgan deb qayd etiladi.
Respublikaning noyob arxeologik me’moriy obidasi joylashgan qadimgi o‘rta asr Mizdahkan majmuasidir. Mizdahkan - kattaligi bo‘yicha uchinchi o‘rta asr Xorazm shahri 12000 feodal qal’asining markazi bo‘lgan. Turli yoshdagi nekropollar orasida sharq me’morchiligining durdona asarlari - Nazlimxon-suluning yarim yer osti maqbarasi, xalifa Erejen madrasasi, Shamun Nabi maqbarasi, Jumart Kassab tepaligi alohida ajralib turadi.
Moddiy madaniyatning boy qoldiqlari - qushlar tasvirlangan oltin ipli matolar, Hind okeanidagi kaura chig‘anoqlari, xitoy selodon idishlarining bo‘laklari, tangalar va boshqa narsalar Buyuk Ipak yo‘lidagi Mizdahkonning savdo aloqalari haqida so‘zlaydi.
Bugungi kunda o‘ziga xos sensatsiya, arxeologiya hodisalariga aylandi.
Ustyurt platosida topilgan yaxshi tashkil etilgan xizmat ko‘rsatish tarmoqlari Buyuk Ipak yo‘lidagi karvonlar, karvonsaroylar, quduqlar va boshqalar qum va gipsning cheksiz kengliklarida saqlanib qolgan tuzilmalar, cho‘llar. Ajoyib tarixiy yodgorliklar g‘urur va hayratga sabab bo‘ladi - Daukesken maqbarasi, Beleuli karvonsaroyi, Qo‘rg‘onsha qadimiy qarorgohi. Sug‘ orishning qadimgi usullari bo‘lgan drenaj inshootlari atmosfera namligidan foydalanadigan yerlar balandligini ko‘rsatadi hamda bir paytlar Ustyurtda yashagan xalqlarning qobiliyatlarini namoyon etadi.
Qoraqalpog‘istonning noyob tarixiy va arxeologik hududini asrab-avaylash, tarixiy va madaniy merosni o‘rganish, shuningdek, ichki va tashqi turizmni rivojlantirish maqsadida Qoraqalpog‘iston hududida Milliy tarixiy va arxeologik bog‘ni yaratish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda.
Zamonaviy qoraqalpoq milliy san’atini rivojlantirishda Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat musiqali teatri, nomidagi Yosh tomoshabinlar teatrining o‘rni katta. Xojaniyozov nomidagi, Davlat filarmoniyasi, Berdaq nomidagi, Qirqqiz qo‘shiq va raqs ansambli, “Aytsulash” estrada ansambli, “Amu To‘lqini” milliy ansambli, simfonik orkestri va boshqalar shular jumlasidandir.
Mustaqillik davrida tasviriy san’at rivojlanishda davom etdi, bugungi kunda noyob haykaltaroshlik va tasviriy san'atlarni yaratgan iste’dodli mo‘yqalam ustalarining butun galaktikasi ma’lum. I.V.Savitsskiy, K-Saypov, K.Berdimuratov, A.Erimbetov, B.Kamenev, F.Madgazin va boshqalar milliy tasviriy san’atning ajoyib durdonalarini yaratdilar.
Ekspertlar va jahon matbuoti ma’lumotlariga ko‘ra, to‘plam I.V.Savitsskiy nomidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat muzeyi, Osiyo mintaqasidagi eng yirik va muhtasham muzeylardan biri sanaladi. Britaniyaning “Guardian” gazetasi muzeyni “dunyodagi eng yaxshi muzeylardan biri” deb, uni “Sahrodagi Luvr” deb nomlagan edi.
Muzeyning arxeologik eksponatlari qadimgi Xorazm davlatining intellektual boyligi va madaniyatini - zardushtiylik ta’limoti qal’asini, xorazmiylar bilan savdo aloqalarini namoyish etadi. Muzeyda noyob to‘plamning katta to‘plami mavjud o‘rta asr kulolchiligi, milliy qoraqalpoq kumush vakarneli zargarlik buyumlari, an’anaviy gilamlar shular jumlasidandir. Shuningdek, muzey Rossiya avangard san’ati to‘plami bilan dunyoga mashhur. 1992-yil 7-8-sentabr kunlari Amudaryo viloyati Nazarxon qishlog‘ida J.Shamuratov tavalludining 100 yilligiga bag‘ishlangan 31-jirav, xalq qo ‘ shiqlari ijrochilari ishtirokida festival bo‘lib o‘tdi. 1y9il9d7a- Qoraqalpog‘iston Madaniyat vazirligi, “Kamolot” jamg‘armasi filiali va “Gamxor” sug‘urta kompaniyasi tomonidan o‘sha yilning 26-dekabrida o‘tkazilgan yosh estrada xonandalari uchun viloyat tanlovini tashkil etish to‘g‘risida qo‘shma qaror qabul qilindi. 1997- yil 18-20-oktabr kunlari Xiva shahrining 2500 yilligiga bag‘ishlangan Xalqaro simpozium bo‘lib o‘tdi. Simpoziumda ko‘plab xorijiy davlatlar vakillari bilan bir qatorda Qoraqalpog‘iston va Xorazm olimlari ham ishtirok etishdi. Shu bilan birga Xiva shahrining asos solingan sanasini belgilashda arxeolog olimlardan V.N.Yagodin, M.Mambetullayev, G.Xojaniyozov, Sh.Matrasulov, R.Abdirimov va boshqalarning alohida xizmatlarini qayd etish lozim. 1998- yilda Xorazm vohasi xalqlari qoraqalpoq adabiyoti klassikasi Berdaqning 170 yilligini tantanali nishonladilar. Keyingi yili Ajiniyozning 175 yilligi nishonlandi. Xuddi shu yili O‘zbekiston Qahramonlari I.Yusupov va T.Qaipbergenovning 70 yillik yubileylari o‘tkazildi. 1999- yilda O‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston va Tatariston xalq artisti O.Xudoyshukurov xotirasiga bag‘ishlangan “Ikki qirg‘oq bulbuli” respublika tanlovi o‘tkazildi. U nafaqat o‘zbek qo‘shiqlarini, balki mintaqaning boshqa xalqlari - qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlarning qo ‘ shiqlarini ham kuylagan. U hamma uchun umumiy do‘st, qadimiy madaniyatning yorqin vakili va millatlararo totuvlik va birlik ramzi edi. 2001-yil 14-15-iyul kunlari Xorazm viloyatida Qoraqalpog‘iston madaniyat arboblari bilan do‘stona uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. Gurlan tumanidagi 20 gektar maydonda Xalqlar do‘stligi bog‘i tashkil etildi. Baxshi va jiravlarning chiqishlari bilan bir qatorda “Muxalles” folklor ansambli, “Oykulash” va “Amu To‘lqini” raqs ansambllari, K.Serjanov, T.Xo‘janazarov, R.Kutekeyevaning musiqiy asarlari ijro etildi. 2001-yilda Qoraqalpog‘iston olimlari - J.Bazarboyev, V.N.Yagodin, M.Mambetullayev, G‘.Xojaniyozov “Avesto” kitobining 2700 yilligiga bag‘ishlangan yubiley tadbirlarida faol qatnashdilar. Xorazm viloyati madaniyat va san’at namoyandalari 2003 -yili Nukus shahrining 70 yilligini nishonlashda faol qatnashdilar. O‘zbekiston xalq artisti G.Matyakubova boshchiligidagi “Xorazmraqs” birlashmasining raqs guruhi “Dutor lazgisi” nomerini namoyish etdi. Adabiyot, fan va madaniyat namoyandalari O.Matchon, A.Sa’dullayev, M.Kushchanov, S.Iskandarov, D.Bobojonova, R.Qurbonov, B.Karimov, E.Madraximov, M.Abdulxakimov, K.Iskandarov, G.Matyakubova , K.Ismoilova, T.Kurezov o‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining hurmatiga sazovor bo‘lgan.
Qoraqalpog‘istondagi qozoqlar, koreyslar, turkmanlar va ruslarning milliy-madaniy markazlari turli millat va elatlarning o‘ziga xosligini saqlab qolish, ma’naviy hayot markazlari bo‘lish va ijtimoiy-siyosiy hayot va madaniy qurilishga amaliy hissa qo‘shish bo‘yicha muhim ishlarni amalga oshiradilar.
Qoraqalpog‘iston muzeylari va ko‘rgazma pavilonlari faoliyatida, asosiysi, insonning ma’naviy hayotining mafkuraviy va fuqarolik tamoyillarini shakllantirish ishiga katta hissa qo‘shmoqda.
Millatlararo munosabatlarning yangi mafkurasi millatlararo muhitni o‘zgartirish jarayonlariga javob beradigan eng universal, harakatchan va moslashuvchan, mafkuraviy, axloqiy va axloqiy ta’limotga aylanmoqda.
Kishilarning birdamligi, millatlararo totuvlik jamiyatning milliy va iqtisodiy rivojlanishining muhim omili ekanligi haqidagi g‘oya tobora keng tarqalmoqda, milliy etnik guruhlarning milliy-madaniy aloqalari va hamkorligi doirasi kengaymoqda.
O‘tgan yillarda 99 ta kasb-hunar kollejlari va 9 ta akademik litsey. 2015-yilda 9,7 ming o‘quvchi uchun 22 ta zamonaviy maktab qurildi. 370 respublikaning umumiy ta’lim va ixtisoslashtirilgan maktablari 170 mingdan ortiq o‘g‘il-qiz zamonaviy bilimlarga ega. Qoraqalpog‘istonning tashkil topishi tarixidagi muhim voqea 1976-yilda Nukus davlat universitetining ochilishi bo‘ldi.
O‘zbekiston mustaqillik davrida olimlar o‘rta maxsus va oliy ta’limning shakllanishi hamda rivojlanish tarixiga, shu jumladan, Qoraqalpoq davlat universitetining tashkil topishi, ochilishi, fan taraqqiyotida erishilgan yutuqlarga katta e’tibor qaratadilar.
Qoraqalpog‘istonda mustaqillik yillarida quyidagilar ochildi: Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, Olimpiya zahiralari kolleji, o‘nlab umumta’lim maktablari, litsey va kollejlar, sport maktablari, bolalar musiqa va san’at maktablari.
Bugungi kunda Qoraqalpog‘istonda: • Qoraqalpoq davlat universiteti • Qoraqalpog‘iston tibbiyot instituti • Nukus davlat pedagogika instituti • Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali • Toshkent davlat agrar universiteti filiali • Davlat san’at va madaniyat instituti filiali faoliyat ko‘rsatmoqda.