1-mavzu. Kristallar, kristall moddalar va kristallografiya to’g’risida tushuncha. (2 soat) Reja

Er po’stining kimyoviy tarkibi.


Er po’sti (litosfera)ning o’rtacha kimyoviy tarkibini birinchi bo’lib amerikalik olim F.U.Klark tomonidan tekshirilgan va matematik ravishda hisoblab (1898 y) chiqilgan. U 16 km qalinlikda yer po’stining yuza qismida ishtirok etgan turli tog’ jinslaridan olingan 6000 ga yaqin namunalarni kimyoviy tahlildan etkazib, ularning o’rtacha arifmetrik foiz miqdorini hisoblab chiqargan. Keyinchalik bu hisoblashlarni V.I. Vernadskiy, A.E. Fersman, V.M.Goldshmidt, A.P.Vinagradov va boshqalar ham rivojlantirib o’z ilmiy ishlarida aks ettirilgan. SHuning uchun ham akademik A.E. Fersman yer po’sti tarkibiga kiruvchi kimyoviy elementlarning o’rtacha foiz miqdorini «Klark» deb atashni taklif etilgan.
Olimlarning oxirgi ma’lumotlariga qaraganda, yer po’sti yoki litosfera asosan 8 elementdan iborat bo’lib, ularning jami 99,03% ni tashkil etadi
Ularning o’rtacha arifmetik miqdori (klarki) quyidagicha (foiz miqdori hisobda).


O –47,08 Al-8,05 K-2,50 Sa – 2,96
Si – 29,5 Fe-4,65 Mg-1,87 Na – 2,50


Mendeleyevning kimyoviy davriy sistemasidagi qolgan boshqa elementlar esa atigi 0,97% ning tashkil etadi. Bu elementlarning miqdori quyidagicha:

Ti-0,45 Cl-0,02 Zn-0,02
N-0,15 Cr-0,01 Sn-0,000X
C-0,02 Pb-0,0011 Au-0,000000X va hokazo

A.P.Vinogradovning 1962 yilda etkazgan hisobiga kera yer po’stining o’rtacha kimyoviy tarkibi (klarki) foiz hisobda quyidagicha^:

O-49,13 Fe-4,20 K-2,35 S-0,05
Si-26,00 Sa-3,25 Mg-2,35 N-1,00
Al-7,45 Na-2,40 Ti-0,61

Hozirgi zamon mineralogiya, kristallografiya va kristallokimyo fanlarning rivojlanishi ye. R. Fyodorov (1853 - 1919) kristallarning tuzilish qonuni haqidagi ishlari bilan bevosita bog’liq. U kristallar atomlardan tarmoqlangan 230 xil mumkin bo’lgan guruhlarda joylashishni topdi. Fedorov bu sohada. ‘’To’g’ri figurali simmetriya”. ‘’Mineralogiya va kristallografiya kursi’’; ''Petrografiya asoslari’’ va boshqa asarlarni yozdi.

1893 yil V.Rengen tomondan α - nurlarning ochilishi, sun’iy radioaktivlik Bekkerel (1896) va kristallardagi rengent nurining difraksiyasi va M.Lauz (1812) ishlari kristallokimyo fanining kelib chiqishiga asos bo’ldi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, fundamental ishlar natijasida kristallografiya va kristallokimyo fanlarning rivojlanishi ya’ni shunday imkoniyatlar yaratdiki, xossalari aniq, bo’lgan birikmalarni tegishli maqsadda sintezlab olish mumkin bo’ldi. Mas: sun’iy olmos, yoqut, brilant, yerni parmalash
asboblari, etga, issiqlikka, korroziyaga chidamli metall qotishmalari, plastmassalar va hokazolar.
Qattiq moddalarning kepchiligi kristallardan tuzilgan bo’ladi, bir bo’lak moddani sindirib, uning singan joyini kezdan kechirish yeli bilan bu moddaning kristallardan tuzilganligiga ishonish qiyin emas. Odatda, moddaning (masalan, qand, S) singan joyida har xil burchak ostida joylashgan kristallarning mayda tomonlari (yoqlari) yaxshi ko’rinib turadi.
Kristallarning bu yoqlari yaltiraydi, chunki ular yorug’ligini har xil darajada aks ettiradi. Moddaning kristallari nihoyatda kichik bo’lsa, shu moddaning kristalllardan tuzilganligini mikroskop yordami bilan aniqlash mumkin.
Qattiq moddalar orasida shundaylari ham uchraydiki, ularning siniq yerida kristallar borligini payqab belmaydi, masalan bir bo’lak odatdagi shisha sindirib ko’rilsa, uning siniq, joyi silliq, ekanligini va kristall moddalarning siniq, joyidan farqli elarok, yassi yuzalari bilan emas, balki avval yuzalar bilan chegaralanganligini keramiz.Smola, yelim va ba’zi boshka moddalarning parchalari sindirilganda ham xuddi ana shunday hol kuzatiladi. Bunday moddalarning hammasi amorf (ya’ni. ma’lum shaklga ega bo’lgan) moddalar deb ataladi.