1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

NAZARIYANING TURLARI
Ilmiy nazariyaning juda ko‘p turlari mavjud. Ularni turli xil asoslarga ko‘ra tasniflash (turkumlash) mumkin. Xususan, kuril ish metodiga ko‘ra nazariyalarni to‘rt turga ajratish mumkin: 1) tajriba bilan ish ko‘radigan fanlarning mazmundor nazariyalari; 2) gipotetik-deduktiv (yoki yarim aksiomatik) nazariyalar; 3) aksiomatik nazariyalar; 4) formallashgan nazariyalar.
«Mazmundor» nazariyalarda ma’lum bir sohaga oid faktlar tizimga solinadi, umumlashtiriladi va tushuiti- riladi. Ular asosan tajrioa natijalari, empirik mate- riallarga tayanatsi, ularpi taxlil qiladi, tartioga soladi va umumlashtiradi. Ana shuning uchun ham ularni «tajri- baga tayanuvchi nazariyalar», deb atashadi. «Mazmundor» deb atalishiga sabab, ularni matematika va mantikdagi for­mallashgan nazariyalardan farq qilishdir. Mazmundor na­zariyalarni sof empirik nazariyalar deo bo‘lmaydi. Ular faqat empirik materiallargagina emas, balki nazarii qonunlarga xdm tayanadi. Masalan, mazmundor, deb hisob- lanadi1an CH.Darvinning evolyusiya nazariyasi, I.P.Pavlov- ning oliy asab faoliyatining shartli reflektorlik nazariyasi va shu kabilar chukur nazariy goyalarga suyanadi, ular yordamida to‘plangan materiallarni ratsional usul bilan ashlaydi, qayta ishlaydi va tushuntiradi.
Gipotetik-deduktiv nazariyalar tabiatshunoslikda uch- raydi. U turli xil mantiqiy kuchga ega gipogezalar tizimidan ioorat bo‘lib, unda mantiqan kuchlilaridan mantikan kuchsizroklari deduksiya kilinadi. Gipotetik- deduktiv tizimni gipotezalar zanjiri (ierarxiyasi) tarzida olib qarash mumkin. Bunda empirik asosdan uzokdashgan sari gipotezaning kuchi ortib boradi, chunki har bir keltirilib chiqarilgan gipoteza o‘zidan avvalgi gipotezalarda mavjud bo‘lgan bilimlarni sintez qilish natijasi sifatida gavdalanadi.
Gipotetik-deduktiv nazariyalarning o‘ziga xos jihat- laridan biri undagi gipotezalarning darajalari bo‘yicha qat’iy izchil joylashishidir. Gipotezaning darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, xulosalarni mantiqiy yo‘l bilan keltirib chiqarishda uning ishtiroki shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Nazariyaning gipotetik-deduktiv modeli empirik mate- riallarni ishlashda ko‘p qulayliklarga ega bo‘lishi bilan bir qatorda ayrim kamchiliklardan ham xoli emas. Xusu- san, boshlang‘ich gipotezalar qanday tanlab olinishi kerak, degan savolga haligacha aniq, qat’iy holdagi javob yo‘q.
Aksiomatik tizimlarda nazariya elementlarining katta qismi kichkina boshlang‘ich asosdan - asosiy aksiomalar- dan deduktiv yo‘l bilan keltirilib chiqariladi. Aksio­matik nazariyalar asosan matematikada quriladi.
Aksiomatik metod birinchi marta Evklid tomonidan elementar geometriyani qurishda muvaffaqiyatli ishla- tilgan. Mazkur geometriyaning asosiy aksiomatik tushun- chalari «nuqta», «to‘g‘ri chiziq», «tekislik» bo‘lib, ular ideal fazoviy ob’ektlar sifatida olib qaralgan; geometriyaning o‘zi esa fizika fazoning xususiyatlarini o‘rganuvchi ta’limot sifatida talqin qilingan. Evklid geometriyasining qolgan barcha tushunchalari ular yordamida hosil qilingan.
Quyidagi misolga murojaat kilaylik: «Tekislikdagi bitta nuqtadan baravar uzoklikda yotadigan nuqtalar to‘pla- miga aylana deyiladi», unda «aylana» tushunchasi «nuqta va tekislik» tushunchalari yordamida hosil qilingan, ya’ni ulardan deduksiya qilingan.
Matematikaning taraqqiyoti davomida aksiomatik me­tod takomillashib borgan, uni qo‘llash mumkin bo‘lgan sohalar doirasi kengaygan. Xususan, asta-sekin Evklid aksiomalarining faqat geometrik ob’ektlarnigina emas, balki boshqa matematik va hatto, fizik ob’ektlarni ham tasvirlash uchun yaroqli ekanligi ma’lum bo‘ldi. Masalan, nuqtani haqiqiy sonlarning uchtasining to‘plami, to‘g‘ri chiziq va tekislikni, chizikdi tenglamalarni bildiradi, deb qabul qilinganda, mazkur nogeometrik ob’ektlar xossalarining Evklid geometriyasi aksiomalari talablariga javob berishi anikdangan.
SHuni aytish kerakki, aksiomatikaga bunday abstrakt tarzda yondashishga ma’lum bir darajada N.I.Lobachevskiy, B.Riman va boshqalar noevklid geometriyalarining yara- tilishi yaxshi imkoniyat yaratdi.
Hozirgi zamon matematikasida abstrakt aksiomatik tizimlar keng qo‘llaniladi. Bunday tizimlarning muhim xususiyatlari ularning yopiq tizimdan iborat bo‘lishi,ya’ni mikdor jihatvdan cheklangan aksiomalar, tushunchalar, prinsiplardan tashkil topishi, ular qatoriga ixtiyoriy ravishda, asossiz yangi aksiomalar, tushunchalarni qo‘shib bo‘lmaslik; tizimlarning mantiqan zidsiyatsiz va ma’lum bir darajada to‘la bo‘lishi va shu kabilardan iborat. Ana shuning uchun ham ular uzok vaqt davomida o‘zining barqa- rorligini sakdaydi, yangi bilim olishning ishonchli vosi- tasi bo‘lib qoladi.
Aksiomatika tabiatshunoslikda ham qo‘llaniladi. Taj- riba bilan bog‘liq bo‘lganligi va shuning uchun ham zaruriy ravishda empirik talkinga muhtoj ekanligi sababli tabiatshunoslikning faqat o‘zagini tashkil etadigan tu- shunchalarnigina aksiomalashtirish mumkin.
Abstrakt matematik strukturalar fakat aksiomatik tizimlardagina emas, balki formallashgan nazariy tizimlarda ham tasvirlanishi va tushuntirilishi mumkin.
Formallashgan nazariyalar mantikda keng ko‘llani- ladi. Bunga misol qilib mulohazalar mantig‘i, predikatlar mantig‘ini ko‘rsatish mumkin. SHuningdek, u matematikada ham uchraydi.
Nazariyaning yuqorida biz ko‘rib chikkan turlari va boshkalari nazariy bilishnish muhim vositalari sifatida fanda nihoyatda qadrlanadi. Ular tafakkurning struktura- si va qonuniyatlarini yaxshi bilib olishta imkon beradi.