1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

r V S[ = o‘ l ya

3. 
   Birlashtiruvchi xukmni inkor qilish.
   

«Halol va vijdonli odamlar axlokdi bo‘ladilar». «Halol bo‘lmagan yoki vijdonli bo‘lma1an odamlar axloqsiz bo‘ladilar».
R A^ = /7 V#

3. 
   Birlashtiruvchi inkor hukmni inkor qilish.
   

Assertorik qukmlar		Modal hukmlar
Odsiy hukmlar	5-R	M (5-R)
	5-R emas	M (5 - R emas)
Murakkab hukmlar	R^LCH	M (rlya)
	R'^CH	M ^ya)
	R^CH	M (R\/CH)
	r->4	M (r—>ya)
	R=CH	M (r=ya)

«A’lochi va jamoatchi bo‘lmagan talabalar tanlovda ishtirok egmaydilar». «A’lochi yoki jamoatchi bo‘lgan ta­labalar tanlovda ishtirok etadilar».
Bu formulalar de-Morgan konunlari deb ataladi.
Agar murakkab hukm tarkibida shartli hukm bo‘lsa, formula unga aynan teng bo‘lgan, imshshkatsiyasi bo‘lmagan boshqa formulaga almashtiriladi. Masalan, «Agar bo‘sh vaqtim bo‘lsa, unda televizor ko‘raman». «Bo‘sh vaqtim bo‘ldi, lekin televizor ko‘rmadim».

12.Mavzu:Hukm(mulohaza) Savol. Norma
Reja
1.Hukmlar o‘rtasidagi munosabatlar
2. Savol va javob
3. Horma va hukm

HUKMLAR O‘RTASIDAGI MUNOSABATLAR
Hukmlar ham tushunchalar kabi_taqqoslanadigai (umumiy sub’ekt yoki iredikatga ega So‘lgan)' va taqqoslanmaydigan turlarga bo‘linadi. Taqqpslanadigan hukmlar sig‘ishadigan yoki sigishmaydigan bo‘ladi. Mantikda ikki hukm (r va ^) dan birining chinlngidan ikkinchisining xatoligi zaruriy kelib chiqadiggn bo‘lsa, ular o‘zaro sigishmaydigan hukmlar deyiladi. Sigishmaydigan xukmlar bir vaqtda chin bo‘la olmaydi. Sig‘ishadigan xukmlar aynan bir fikrni to‘liq yoki qisman ifodalaydi. Sig‘ishadigan hukmlar o‘zaro ekvivalentlik, mantiqiy bo‘ysunish va kisman mos kelish (subkontrar) munosabatida bo‘ladi.
Sigishmaydigan hukmlar qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosabatida bo‘ladi. Hukmlar o‘rtasidagi munosabatlarning shakliy_ ifodasi «mantiqiy kvadrat» deb ataladi. Mantiqiy kvadrat orqali «hukm»lar o‘rtasidagi chinlik munosabatlari anikdanadi.

Masalan, «Har bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga eta». Bu A - umumiy tasdiq hukm E, I, O ko‘rinishlarda quyidagicha ifodalanadi:

E.Hech bir jamiyat o‘z axloqiy normalariga eta emas.
EBa’zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega.
O.Ba’zi jamiyatlar o‘z axloqiy normalariga ega emas.
Bu hukmlar taqqoslanadigan hukmlar bo‘lib, ular o‘rtasida chinligiga ko‘ra o‘ziga xos munosabatlar mavjuddir.
Sig‘ishmaydigan hukmlar o‘rtasida qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosabatlari bo‘ladi. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan umumiy hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘lib, bu munosabatga ko‘ra ularning har ikkisi bir vaqtda chin bo‘la olmaydi. Bu hukmlar bir vaqtda xato bo‘lishi mumkin; agar ulardan birining chinligi aniq bo‘lsa, unda boshqasi, albatta, xato bo‘ladi. YUqoridagi misollardan A-qukm chin, E - hukm xato ekanligi ma’lum bo‘ladi.
Zidlik munosabati mazmuni va hajmiga ko‘ra turlicha bo‘lgan hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Bu hukmlarning har ikkisi bir vaqtda chin ham, xato ham bo‘lmaydi. Ulardan biri hammavaqt chin, boshqasi esa xato bo‘ladi. YUqoridagi misollardan A - hukm chin bo‘lib, O - hukm xatodir. SHuningdek, I - hukm chin,
E - hukm xatodir.
Sig‘ishadigan hukmlardan mazmuni bir xil, hajmi turli xil bo‘lgan hukmlar o‘zaro bo‘ysunish munosabatida bo‘ladi. Bunda umumiy hukmlar bo‘ysundiruvchi, juz’iy xukmlar bo‘ysunuvchi bo‘ladi. Bo‘ysunish munosabatida umumiy hukmlar chin bo‘lsa, ularga bo‘ysunuvchi juz’iy xukmlar ham chin bo‘ladi. Pekin juz’iy xukmlar chin bo‘lganda, umumiy xukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. YUqoridagi misoldan A- hukm chin bo‘lgani uchun unga bo‘ysunuvchi I - hukm ham chin bo‘ladi. Agar umumiy xukmlar xato bo‘lsa, ularga bo‘ysunuvchi juz’iy hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. Misolimizda E - hukm xato bo‘lgani uchun O - hukm ham xato bo‘ladi. Ba’zi holatlarda umumiy hukmlar xato bo‘lsa, juz’iy hukmlar chin bo‘ladi.
Qisman moslik (subkontrar) munosabati mazmuni har xil bo‘lgan juz’iy hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Bu hukmlar bir vaqtda chin bo‘lishi mumkin, lekii xar ikkisi bir vaqtda xato bo‘lmaydi. Agar ulardan birining xatoligi anik, bo‘lsa, unda boshqasi, albatta, chin bo‘ladi. YUqoridagi misolimizda O - hukmning xatoligi aniq bo‘lgani uchun I - hukm chindir.
Ekvivalentlik munosabatidagi hukmlar hammavaqt chin bo‘ladi, chunki ularda aynan bir f>ikr turli shaklda ifo- dalanadi. Masalan, «A.Oripov Uzbekiston Respublikasi Madhiyasining muallifi» va «A.Oripov - Uzbekistan Qahramoni» hukmlari o‘zaro ekvivalentdir, ya’ni ular bir xil sub’ektga, lekin har xil predikatga ega bo‘lgan hukmlardir.
Xukmtarning chingjgiga ko‘ra munosabatini ifodapovchi
yuqorida ko‘rsatilgan qonuniyatlar bilishda katta ahamiyatga ega.