1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

Aylantirish (lot.-o’uetzyu) shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning mikdorini saklagan holda, sifatini o‘zgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilina- di. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo‘sh inkor sodir bo‘ladi, ya’ni avval asosning predikata, keyin boglovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:

3 - R
8 - R
Inkor kdlish jarayonida inkor yuklamalaridan (-ma; -siz; -mae) yoki inkor qilinayotgan tushunchaga zid bo‘lgan tushuncha- lardan foydalaniladi. Odsiy qat’iy mulohazalarning hammasidan aychantirish usuli bilan xulosa chiqariladi. Xulosa asosi bo‘lgan mulohaza xul osada kuyidagicha ifodalanadi:

		Xulosa asosi		Xulosa
1	A	Hamma 8-R	E	Hech bir 8-R mae emas
2	E	Hech bir 3-R emas	A	Hamma 3 emas R dir
3	I	Ba’zi 8-R	O	Ba’zi 5-R siz emas
4	0	Ba’zi 5-R emas	I	Ba’zi 8 emas-R dir

Aylantirishda A-E ga, E-A ga, 1-0 ga, 0-1 ga o‘zgaradi. Masalan:

1. 
   A. Hamma ilmiy qonunlar ob’ektiv tavsifga ega.
   

E. Hech bir ilmiy qonun sub’ektiv tavsifga ega emas.E. Hech bir saxiy xasis emas.
A. Hamma saxiy bo‘lmaganlar xasisdir.

2. 
   EBa’zi tushunchalar mazmunan konkret bo‘ladi.
   

1. 
   Ba’zi tushunchalar mazmunan abstrakt bo‘lmaydi.
   

3. 
   O.Ba’zi mulohazalar murakkab emas.
   

2. 
   B
   a’zi muloxazalar soddadir.
   

Demak, aylantirish usuli bilan xulosa chiqarilganda «biror nimaning qo‘sh inkori uning tasdig‘iga tengdir», degan koidaga asoslanadi.
II. Almashtirish (lot.-sopuegkyu) shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa berilgan muloxa- zadagi sub’ekt va predikatning o‘rnini almashtirish orqali keltirib chiqariladi.
Almashtirishda berilgan mulohazadash terminlar haj- mi e’tiborga olinishi shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e’tibor berilmasa, xulosa nogo‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Masalan:
Hamma insonlar tirik mavjudotlardir.
Hamma tirik mavjudotlar insonlardir.
Xulosa xato, chunki berilgan mulohazada R - (tirik mavjudotlar) to‘liq xajmda olinmagan, xulosada esa to‘liq hajmda olingan. YUqoridagi asosdan «Ba’zi tirik mav­judotlar insonlardir», deb chiqarilgan xulosa to‘g‘ri bo‘ladi. SHunga ko‘ra almashtirishning uch turi farklanadi: goraytirilgan, kengaytirilgan va sof almashtirish.
YUqoridagi shaklni misollar bilan ko‘rib chiqamiz.

1. 
   A. Hamma tirik mavjudotlar sezish xususiyatiga ega. A.Sezish xususiyatiga ega bo‘lganlarning hammasi tirik
   

mavjudotdir.

2. 
   E.Hech bir xasis saxiy emas.
   

E.Hech bir saxiy xasis emas.

3. 
   I.Ba’zi faylasuflar tabiatshunosdir.
   

[.Ba’zi tabiatshunoslar faylasuflardir.

4. 
   A. Hamma shifokorlar oliy ma’lumotlidir.
   

A.Ba’zi oliy ma’lumotlilar shifokorlardir.

5. 
   A.Ba’zi odamlar shoirdir.
   

A.Hamma shoirlar odamdir.
Juz’iy inkor mulohazadan (O) almashtirish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmaydi, chunki bu mulohazaning predikata to‘liq hajmda olingan. Demak, u xulosada ham to‘liq xajmda olinishi kerak, ya’ni xulosa umumiy inkor mulohaza (E) bo‘lishi kerak. U holda xulosaning predikati ham to‘liq hajmda olinishi kerak bo‘ladi, bu esa mumkin emas, chunki u asosning sub’ektida to‘lik, hajmda olinmagan. Masalan:
O.Ba’zi faylasuflar mantikshunos emas.
E. Hech bir mantiqshunos faylasuf emas.
Eki:
O.Ba’zi mantiqshunoslar faylasuf emas.
Har ikki holatda ham xulosa noto‘g‘ridir.
Demak, almashtirish usuli ko‘llanilganda mulohazada- gi sub’ekt va predikat hajmi anikdanadi va shu asosda mulohazadagi terminlarning o‘rni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ayniqsa, tushunchaga berilgan ta’- riflarning to‘g‘riligini anikdashda muhim ahamiyatga ega.
S
H.Predikatga qarama-qarshi qo‘yish (lot - soSHgaro.chSHo) bevosiga xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri bo‘lib, bu usul qo‘llanilganda berilgan mulohaza avval ay- lantiriladi, so‘ngra almashtiriladi. Natijada hosil qilin- gan mulohazaning (xulosaning) sub’ekta asos muloxdza pre- dikatiga zid, predikati esa uning sub’ektiga mos bo‘ladi:
5-R
R-5
Bunda, xulosada 8 ning inkor shaklida bo‘lishi xulosa bog‘lovchisining inkor etilishi natijasidir. Predikatga qarama-qarshi qo‘yishda A-E ga, E-1 ga, 0-1 ga o‘zgaradi.
Turli mulohazalardan bu usul vositasida xulosa chi-
Masalan:
1-A.Xamma xukmlao darak gap orkali ifodalanadi.
E.Darak gap orqali ifodalanmagan fikr hukm emas.

3. 
   E.Xech bir vatanparvar uz Vataniga xiyonat yuilmaydi. 1Ba’zi Vataniga xiyonat qilmaydiganlar vatanparvardir.
   

Z.O.Ba’zi talabalar Faylasuf emas.

1. 
   Ba’zi faylasuf bo‘lmaganlar talabadir.
   

Juz’iy inkor mulohazadan predikapa qarama-qarshi qo‘yish usuli bilan xulosa chiqarilganda, bu mulohazadan almashtirish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmasligini e’tiborga olish zarur. SHuning uchuy O mulohazadan:
«Ba’zi 5-R emas» shaklvda emas, balki «Ba’zi 5 emas R dir».
«Ba’zi R-5 emas», «Ba’zi R emas 5 dir» shaklida xulosa chiqariladi.
Juz’iy tasdiq (I) mulohazadan predikatga qarama- qarshi qo‘yish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. CHunki, «Ba’zi 5-R mulohazani aylaitirsak «Ba’zi 5-R mae emas», ya’ni juz’iy inkor hukm kelib chiqadi. Undan almashtirish orqali xulosa chiqarib bo‘lmaydi.