1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

MURAKKAB HUKMLARGA ASOSLANGAN
DEDUKTIV XULOSA CHIQARISH
Murakkab hukmlarga aso.slangan deduktiv xulosa chiqarishda xulosa asoslariga mantiqiy bog‘lovchilar orqali bog‘langan oddiy hukmlar deb karaladi. Xulosa asoslari yo shartli, yoki ayiruvchi, yoki x,am shartli, ham ayiruvchi hukm ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Asoslardagi hukmlarning turiga ko‘ra ^unday xulosa chiqarishning quyidagi shakllari mavjud’:

1. 
   SHartli xulosa chiqarish.
   
2. 
   Ayiruvchi xulosa chiqarish.
   
3. 
   SHartli-ayiruvchi xulosa chikarish.
   

SHartli xulosa chiqarish deb har ikki asosi yoki asos- laridan biri shartli xukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi. Ular sof shartli va shartli-kat’iy turlarga bo‘linadi.
Sof shartli xulosa chikarish deb, har ikki asosi va xulosasi shartli hukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi. Uning formulasi quyidagicha:

1. 
   r->d
   

d^g yoki [(r->d) l (d->g)] g(r >g) r—>g
2)
R ^d yoki [(r—>d)Sr—>d)! ->d
Masalan:
Agar fikr isbotlangan bo‘lsa, unda u chin bo‘ladi.
131
Agar fikr chin bo‘lsa, unda uni rad etib bo‘lmaydi.
Agar fikr isbotlangan bo‘lsa, unsa uni rad etib bo‘lmavdi.
Agar havo yaxshi bo‘lsa, konsertga boramiz.
Agar havo yaxshi bo‘lmasa ham konsertga boramiz.
Konsertga boramiz.
Bu turdagi sillogizmlarning xulosasi shartlangan (shartli hukm) bo‘lgani uchun ulardan bilish jarayonida kam foydalaniladi.
SHartli-qat’iy xulosa chiqarish deb, katta asosi shartli hukm, kichik asosi odsiy qat’iy hukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi. Bunday xulosa chikarishning ikkita to‘g‘ri (aniq xulosa beradigan) modusi mavjud:

1. 
   Tasdikdovchi modus - tobik ropepz
   

R~>4
R yoki [(r—»CH)lr]—»4
CH

2. 
   Inkor etuvchi modus -
   

tobiz 1o11ep8
R-^CH _ _
d yoki [(r ch) l CH )] -*R
R
Masal an:

1. 
   Agar fuqarolar jamiyat qonunlariga amal qilsalar, unda ular erkin bo‘ladi.
   

Fukarolar jamiyat qonunlariga amal kiladilar.
Demak, ular erkin bo‘ladilar.

2. 
   Agar me’yor buzilsa, unda miqsor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib keladi.
   

Mikdor uzgarishlari sifat uzgarishlariga sshib kelmadi.
Demak, me’yor buzilmagan.
SHartli - qat’iy sillogizmning xulosasi aniq, chin bo‘lishi uchun quyidagi qoidalarga amal qilish zarur:

1. 
   SHartli hukmdagi asosning chinligidan natijaning chinligi, natijaning xatoligidan asosning xatoligi man- tiqan zaruriy ravishda kelib chiqadi.
   
2. 
   SHartli hukmdagi natijaning chinligi asosning chin- ligini, asosning xatoligi esa natijaning ham xatoligini isbotlamaydi.
   

Bu qoidalar buzilganda shartli-qat’iy sillogizmning formulasi quyidagicha bo‘ladi:
r -* ch
r _
Ehtimol^
[o YA )lr SHargli kdtiy sillogizm xulosalariniig noaniq (ehtimol) bo‘lishsha sabab shuki, shartli hukm (r—X]) r - chin, x -xato bo‘shan holatdan boshkd hamma holatlarda chin hisoblanadi.
Masal an:
Agar bemorning qon bosimi ko‘tarilsa, unda uning boshi og‘riydi.
Bemorning boshi og‘riyapti.
Ehtimol, uning qon bosimi ko‘tarilgan.
Bunda natijaning chinligidan asosning chinlshini manti- qan keltirib chikdrish mumkii emas. CHunki boshkd asos xam shunday natijani keltirib chiqarishi mumkin. YUkoridagi misolda shartli xukmning asosi xato, noaniq, natijasi chin bo‘lganlshi uchun sillogizmning xulosasi noaniq bo‘lgan.
E
ndi yuqoridagi misolni bir oz o‘zgartirib, ko‘rib chiqamiz: .
Agar bemorning qon bosimi ko‘tarilsa, unda uning boshi
Bemorning qon bosimi ko‘tarilgan.
Extimol, uning boshi og‘rimayotgandir.
Bilamizki, bosh ofigiga faqat qon bosimining ko‘ta- rilishi sabab bo‘lmaydi, uvdan boshqa sabablar ham bo‘li- shi mumkin. Bu esa, xulosaning noaniq bo‘lishiga olib keladi. Quyidagi jadvalda yuqoridagi fikrlarni umum- lashtirgan holda ko‘rsatish mumkin:
Ayiruvchi xulosa chikdrish deb, xar ikki asosi yoki asos- laridan biri ayiruvchi xukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi.
Sof ayiruvchi xulosa chikdrish deb, xar ikki asosi va xulosasi ayiruvchi hukm bo‘lgan sillogizmga aytiladi.
Mae alan:
Tushunchalar hajmiga ko‘ra umumiy yoki yakka, yoki bo‘sh hajmli bo‘ladi.133