1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

Oddiy qat’iy sillogizmning III figurasining bitta maxsus koidasi bor: kichik asos tasdiq hukm bo‘lishi kerak.

3. 
   fshuranish to‘goi moduslari oltita:
   

AA1, AN, 1A1, EAO, EYU, OAO.
AA1 - Oagary modusi.
A.Hamma mantiqshunoslar faylasufdir.
A.Hamma mantiqshunoslar - ilmli kishilardir.
EBa’zi ilmli kishilar faylasufdir.
AP - Oayz1 modusi.
A. Hamma oddiy qatiy xukmlar xulosa asoslari bo‘ladi. EBa’zi oddiy qatiy x,ukmlar chin fikrdir.
EBa’zi chin fikrlar xulosa asoslari bo‘ladi.
1A1 - E18at18 modusi.
EBa’zi faylasuflar mantiqshunos bo‘lgan.
A. Hamma faylasuflar ilmli kishilardir.
EBa’zi ilmli kishilar mantiqshunos bo‘lgan.
EAO - G‘e1ar1op modusi.
E.Hech bir partiya dastursiz ish yuritmaydi.
A.Hamma partiyalar siyosiy tashkilotdir.
O.Ba’zi siyosiy tashkilotlar dastursiz ish yuritmavdi.
EYU - G‘eshop modusi.
E.Hech bir dindor e’tiqodsiz emas.
EBa’zi dindorlar - yoshlardir.
O.Ba’zi yoshlar e’tiqodsiz emas.
₍ OAO - Vokagbo modusi.
' O.Ba’zi odamlar rost gapirmaydilar.
A.Hamma odamlar yaxshi yashashni xoxdaydi.
O.Ba’zi yaxshi yashashni xoxdovchilar rost gapirmaydilar.

3. 
   figura moduslarining xulosalari faqat juz’iy hukmdan iborat buladi.
   

Oddiy qat’iy sillogizmning IV figurasi quyidagi maxsus qoidalarga ega:
EAsoslarshzng biri inkor hukm bo‘lsa, katta asos umumiy hukm bo‘ladi.

2. 
   Katta asos tasdiq hukm bo‘lsa, kichik asos umumiy hukm bo‘ladi. „
   

3. 
   figuraning beshta to‘g‘ri modusi mavjud:
   

AA1, AEE, 1A1, EAO, EYU.
AA1 - VgataKr modusi.
A.Halol odamlarning hammasi vijdonlidir. A.Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir.
BBa’zi adolatli kishilar halol odamlardir.
AEE - Satepez modusi.
A.Qo‘li ochiq odamlar saxiy bo‘ladi.
E.Hech bir saxiy xasis emas.
E.Hech bir xasis qo‘li ochiq odam emas.
1A1 - Rxtat modusi.
EBa’zi yoshlar sport bilan shug‘ullanadilar.
A.Sport bilan shug‘ullanganlarning hammasi sog‘lom kishilardir. ;
EBa’zi sog‘lom kishilar yoshlardir.
EAO - G‘evaro modusi.
E.Hech bir sofist rost gapirmaydi.
A.Xamma rost gapirmaydiganlar yolg‘onchidir.
O.Ba’zi yolg‘onchilar sofist emas.
EYU - G‘gep modusi.
E.Hech bir aklli odam ilmsiz emas.
EBa’zi ilmsizlar yoshlardir.
O.Ba’zi yoshlar aklli odam emas.
Sillogizmning IV figurasi umumiy tasdiq hukm ko‘ri- nishidagi xulosani bermaydi.
Nomukammal sillogizmlarni mukammal sillogizm
ko‘rinishiga keltirish
Aristoteldan boshlab barcha mantiqshunoslar sillo- gizmning I figurasi va uning moduslariga katta e’tibor berganlar. Ular I figurani mukammal, deb bilganlar, uning xulosalarini anik va yaqqol, deb hisoblaganlar. Sillogizmning boshqa figuralarini nomukammal deb, ularning xulosalarini chin ekanligini aniqlash uchun I figuraga keltirish zarur, deb hisoblaganlar. Bu mantiqiy amal bajarilganda moduslarning nomiga e’tibor beriladi:

1. 
   Modusning nomida «8» harfi bo‘lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan hukm to‘liq almashtirilishi shart (sopuegzyu 5Ypr1ex).
   
2. 
   Modusning nomida «r» harfi bo‘lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan xukm qisman almashtiriladi (reg assk!ep8).
   
3. 
   Modusning nomida «m» harfi bo‘lsa, unda sillogizm asoslarining o‘rnini almashtirish (teGaYgezgz yoki tSHaio rgagtzzagit) zarur.
   
4. 
   Moduslarning bosh harflari (V, S, O, G‘) ularni I figuraning qaysi modusiga keltirilishini ifodalaydi. II va GU figuralarning Sezage, Satezyez va Satepez modusla- ri I figuraning Se1agep1 modusiga keltiriladi. II figura­ning bagary, Ogzagshz moduslarini 1 figuraning Oash modu­siga, G‘gezgzzyup ni 1 figuraning G‘epo modusiga keltiriladi.
   
5. 
   Modusning nomidagi «k» harfi shu modusning I figura moduslarvdan birortasi orkali apohida usul vosigasgщa isbot- lanishini biddiradi. Bu usud Kebisyo ay a’zigbish deb agaladn.
   

Endi bu qoidalarga asoslangan holda bir necha misol- larni ko‘rib chiqamiz:

2. 
   figuraning Sezage modusi I figuraning Se1agep! modusiga keltiriladi (4-qoida). 1-qoidaga ko‘ra II figuraning katta asosi to‘liq almashtiriladi.
   

2. 
   figura Sezage. I figura Se1agegN.
   

E.Hech bir R-M emas. E.Hech bir M-R emas.
A.Hamma 5-M A .Xamma 5-M.
E.Hech bir 8-R emas. E.Hech bir 8-R emas.
SHakllarni taqqoslash katta asosni to‘liq almashtirish orqali II figuraning I figuraga keltirilganligini ko‘rsatadi.
Masalan:
Hech bir hayvon ongli mavjudot emas.
Inson ongli mavjudot.
Hech bir inson hayvon emas.
Hech bir ongli mavjudot hayvon emas.
Inson ongli mavjudot.
Hech bir inson hayvon emas.
YAna bir misol. III figuraning Eagarb modusini I figuraning Eagn modusiga keltiramiz. OagarP dagi kichik asos qisman almashtiriladi (2-qoida).

2. 
   figura Oagary. 1figura Bash.
   

A.Hamma M-R. A.Hamma M-R.
A.Hamma M-8. EBa’zi 8-M.

1. 
   Ba’zi 8-R. EBa’zi 8-R
   

Masalan:
A
.Hamma mangiqshunoslar

1. 
   B
   a’zi ilmli kishilar I. Ba’zi ilmli kishilar
   

faylasufdir. faylasufdir.

2. 
   figuraning VgatapNr modusi I figuraning Vagaga modusiga asoslarning o‘rnini almashtirish orkali kel- tiriladi (3-qoida).
   

IV figura VgatapIr. I figura Vagaga.
A.Hamma R-M. A.Xamma M-8.
A.Xamma M-8. A.Hamma R-M.
RBa’zi 8-R A.Hamma 8-N
Masalan:
A.Halol odamlarning hammasi vijdonlidir. A.Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir.
RBa’zi adolatli kishilar halol odamlardir.
A.Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir.
A.Halol odamlarning hammasi vijdonlidir.
A.Halol odamlarning hammasi adolatli kishilardir.
IV figuradagi juz’iy xulosaning I figuradagi umumiy xulosa ko‘rinishini olishi 2-qoida bilan izoxlanadi.
Endi P figuraning Sashe§1ge5 modusini I figuraning Se1agep1 modusiga keltiramiz. Buning uchun uchinchi va birin- chi qoidalardan foydalanamiz, ya’ni II figura asoslarining o‘rnini o‘zgartirib, kichik asosni to‘liq almashtiramiz.
II figura Sate81gek. I figura Se1agep1.
A.Hamma R-M. E.Hech bir M-8 emas.
E.Hech bir 8-M emas. A.Xamma R-M.
E.Hech bir 8-R emas. E.Hech bir R-8 emas yoki hech
bir 8-R emas.
e
bisNo as1 azigbish usuli 5-qoida bilan bog‘liq, ya’ni modusning nomida «k» harfi bo‘lgan holatlarda qo‘llani- ladi. Buvday moduslarga II figuraning Vagoko va III figu- raning Vokagyo moduslari misol bo‘ladi. Bu moduslar I figuraning Vagaga modusiga keltiriladi. Bunda geyisbo ay aeigyit, ya’ni «bema’nilikka olib kelish» usulidan foydapaniladi. Bu usulning mohiyati quyidagicha: biz ikki asosdan ma’lum bir xulosaga kelamiz. Kimdir xulosaning to‘g‘ri ekanligini inkor kiladi. Biz bu inkorning bema’ni ekanligini isbotlashimiz kerak. Buning uchun biz xulosa asoslarini tan olgan xddsa, xulosani inkor qilish mumkin emasligini asoslab beramiz. Masalan:

2. 
   figura Vagoko.
   

A.Hamma R-M.
O.Ba’zi Z.-M.emas,
ODemak, ba’zi 5-R emas.
Xulosa, ya’ni «ba’zi 5-R emas» ekanligi inkor qilinadi. Unda tu xulosaga zid bo‘lgan xukm chin deb qabul qilinishi kerak: «Hamma 8-R» - chin hukm. Xulosaga zid bo‘lgan hukm kichik asos qilib olinadi³. Natijada o‘rta termini «R» bilan nfodalangan Vagaga modusli sshshoshzm hosil qilinadi:
A.Xdmma R-M.
A.Xamma 5-R.
A.Xamma 5-M.
SHu1щay qilib, dastlabki xulosani inkor qilgan holda «Hamma 5-M», degan xulosaga kelinadi. Pekin bu xulosa dastlabki sillogizmning kichik asosiga zid bo‘ladi. Nati­jada dastlabki sillogizmning asoslarini tan olib, xulo- sasini inkor qilganlar ziddiyatga duch keladilar. SHunday qilib, biz ularning e’tirozlari «bema’nilikka olib kel- ganligini», ya’ni ay azigyit ekanligini asosladik.

2. 
   figuraning Vokagyo modusi x,am xuddi shu usul orqali I figuraga keltiriladi.
   

Vokagyo:
O.Ba’zi M-R emas.
A.Xamma M-8.
O.Ba’zi5-Remas.«Ba’zi 8-R emas», degan xulosaning chinligini inkor qilgan holda unga zid bo‘lgan «Hamma 8-R», degan xukm chin deb olinadi. Bu hukm «Hamma M-8» asosi bilan birgalik- da o‘rga termini «8» bo‘lgan sillogizmni hosil qiladi:
A.Hamma 8-R.
A.Hamma M-8.
A.Hamma M-R.
SHunday qilib, hosil kilingan xulosa «Ba’zi M-R emas», degan asosga zid bo‘ladi. Dastlabki sillogizmning asoslari chin, deb e’tirof etilgani uchun keyingi sillogizmning xulosasi xato bo‘ladi.
Bunga quyidagi misolni olishimiz mumkin:
III figura Vokagbo.
O.Ba’zi faylasuflar tabiatshunos emas.
A.Hamma faylasuflar - insondir.
O.Ba’zi insonlar tabiatshunos emas.
Bu sillogizm xulosasining chinligi inkor etil s a, unda unga zid bo‘lgan «Xdmma insonlar tabiatshunosdir», degan mulohaza chin bo‘lishi kerak. Bu mulohazani katta asosning o‘rniga qo‘yib, kichik asos bilan birlashtirsak, Vagaga sillogizmini xosil qilamiz:
A.Hamma insonlar - tabiatshunosdir.
A.Xdmma Faylasuflar - insondir.
A.Xamma faylasuflar - tabiatshunosdir.
Ilmiy qonunlar haqiqatdir. M-Ыdir.
Ilmiy qonunlar isbotlangan fikrlardir. M-Rdir.

2. 
   Tabiat qonunlari - ilmiy qonunlardir. O-Mdir.
   

Fizika qonunlari - tabiat qonunlaridir. 5-Odir.
Fizika qonunlari ilmiy konunlardir. 5-Mdir.

2. 
   Ilmiy qonunlar - isbotlangan fikrlardir. M-Rdir.
   

Fizika qonunlari - ilmiy qonunlardir. 5-Mdir.
Fizika qonunlari isbotlangan fikrlardir. 8-Rdir.
Epixeyremadan bahs va munozaralarda, notikdik sanati-
da foydalanildi. Epixeyrema murakkab sillogizmning bir turi bo‘lishiga qaramay, uning tarkibidagi katta va kichik asosni, xulosani ajratib olish, farkdash oson bo‘lgani uchun ham fikr yuritish jarayonida keng ko‘llanilatsi.