1-mavzu. Moliyaning mohiyati va funksiyalari reja: Moliyaning mohiyati va zarurati. Moliyaning funksiyalari

Siyosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlar jamoat birlashmalarining muhim ko’rinishidir. Bu yerda jamoaga birlashtirishning asoslari sifatida g’oyaviy tamoyillar yoki ijtimoiy g’oyalar maydonga chiqadi. Siyosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlar moliya tizimi boshqa jamoat birlashmalaridagi kabi bo’lsada, ma’lum xususiyatlarga ham ega.
Har qanday siyosiy partiya faoliyatining asosiy manbai sifatida a’zolik badallari maydonga chiqadiki, ular odatda barcha xarajatlarni qoplashga imkon bermaydi. Shu bilan bir vaqtda ijtimoiy harakatlar uchun bundan tashqari korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, xususiy tadbirkorlar va alohida fuqarolarning jamg’armalari va hayriya – ehsonlari ham qo’llaniladi. Siyosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlar daromadlari manbalarining uchinchi guruhiga nashriyotchilik va boshqa faoliyatdan tushumlar kiradiki, ushbu manba tijorat xususiyatiga ega bo’ladi.
Demokratik jamiyatlarda ko’p holatlarda siyosiy partiyalarni nafaqat to’g’ridan-to’g’ri moliyalashtirish, balki ularga moddiy yordam (yig’ilishlar uchun binolarni tekinga yoki imtiyozli shartlarda berish, siyosiy-partiyaviy yo’nalishdagi muzeylarni moliyalashtirish va h.k.) ko’rsatish uchun ham davlat byudjeti mablag’laridan foydalanish qonun yo’li bilan taqiqlangan. Shu bilan bir vaqtda qonunan rasmiylashtirilgan ma’lum cheklanishlar ham ko’zda tutilishi mumkin. Masalan, Chexiya va Slovakiyada parlamentga saylangan barcha partiya va harakatlar har bir saylov ovozi uchun 10 krondan mablag’ oladi. Shunday qilib, davlat oz miqdorda bo’lsada partiyalar saylov tadbirlarini va ularning joriy faoliyatini subsidiyalashtiradi.
Mamlakatimizda so’nggi yillarda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlar natijasida siyosiy partiyalarning moliyaviy ta’minoti, shu jumladan davlat byudjetidan ham moliyalashtirishning huquqiy asosi yaratildi, ya’ni 2004-yil 30-aprelda siyosiy partiyalarni moliyalashtirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish maqsadida O’zbekiston Respublikasining "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida"gi qonuni qabul qilindi.
Unga asosan siyosiy partiyalarni moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat:

• 
  kirish va a’zolik badallari, agar siyosiy partiyaning ustavida bunday badallar to’lash nazarda tutilgan bo’lsa;
  
• 
  qonun hujjatlariga muvofiq tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetidan qonunga muvofiq ajratiladigan mablag’lar;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari va fuqarolari tomonidan qonunga muvofiq beriladigan hayriya yordamlari.
  

Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish qonuniylik, ochiqlik, oshkoralik va siyosiy partiyalarning teng huquqliligi kabi asosiy prinsiplar asosida amalga oshiriladi.
Shuningdek, qonunda siyosiy partiyalar faoliyatining turli jabhalarni davlat tomonidan moliyalashtirish ko’zda tutilgan. Jumladan, O’zbekiston Respublikasining "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida"gi qonunining 7-moddasida siyosiy partiyalarning ustavda nazarda tutilgan faoliyatini davlat tomonidan moliyalashtirish to’g’risida quyidagilar nazarda tutilgan: «Siyosiy partiya, agar u O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasiga (bundan buyon matnda qonunchilik palatasi deb yuritiladi) saylov yakunlari bo’yicha "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy qonuniga muvofiq qonunchilik palatasida siyosiy partiya fraksiyasini tuzish uchun zarur miqdorda deputatlik o’rinlarini olgan bo’lsa, o’zining ustavda nazarda tutilgan faoliyatini moliyalashtirish uchun davlat mablag’larini olish huquqiga ega bo’ladi.
Siyosiy partiyalarning ustavda nazarda tutilgan faoliyatini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag’larining yillik hajmi shu mablag’larni ajratish mo’ljallanayotgan yildan oldingi yilning 1-yanvaridagi holatga ko’ra belgilangan bazaviy miqdorning ikki foizini qonunchilik palatasiga o’tkazilgan oxirgi saylovda saylovchilar ro’yxatiga kiritilgan fuqarolar soniga ko’paytmasi miqdorida shakllantiriladi.
Ushbu moddaning ikkinchi qismida ko’rsatilgan davlat mablag’larini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan tartibda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi qonunchilik palatasiga oxirgi saylovning O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan aniqlangan natijalari asosida bu mablag’larni olish huquqiga ega bo’lgan siyosiy partiyalar o’rtasida ularning qonunchilik palatasida olgan deputatlik o’rinlari miqdoriga mutanosib ravishda taqsimlaydi».
Mazkur qonunning 8-moddasida esa, siyosiy partiyalarning qonunchilik palatasiga va davlat hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok etishini davlat tomonidan moliyalashtirish tartibi keltirilgan: «Siyosiy partiyalarning qonunchilik palatasiga va davlat hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish belgilangan tartibda faqat ana shu maqsadlar uchun ajratiladigan davlat mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi. Siyosiy partiyalarni saylovda boshqa mablag’lar hisobidan moliyalashtirish va moddiy jihatdan o’zgacha tarzda qo’llab-quvvatlash taqiqlanadi.
Siyosiy partiyalarning qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag’larining bir deputatlikka nomzod hisobiga to’g’ri keladigan miqdori O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadi.
Siyosiy partiyaning qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag’lari shu partiyadan qonunchilik palatasi deputatligiga ko’rsatilgan nomzodlar ro’yxatga olingandan keyin ro’yxatga olingan nomzodlar soniga muvofiq hajmda siyosiy partiyaning hisob-kitob varag’iga belgilangan tartibda o’tkaziladi.
Qonunchilik palatasiga saylovda siyosiy partiyalarning ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan davlat mablag’lari siyosiy partiya tomonidan:

• 
  saylovoldi ko’rgazmali tashviqot vositalarini nashr qilishga;
  
• 
  qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning televideniya, radio orqali va boshqa ommaviy axborot vositalarida chiqishlarini tashkil etishga;
  
• 
  qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning saylovchilar bilan uchrashuvlarini tashkil etishga;
  
• 
  qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning ishonchli vakillari va bevosita saylov okrugida saylovoldi tashviqotini o’tkazish uchun jalb qilinadigan boshqa faollar ishini tashkil etishga;
  
• 
  saylov kampaniyasini o’tkazishga doir umumpartiyaviy tadbirlarga sarflanishi kerak.
  

Agar qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo’yicha siyosiy partiya fraksiya tuzish uchun zarur miqdorda deputatlik o’rinlarini ololmagan bo’lsa, siyosiy partiyaning qonunchilik palatasiga saylovda ishtirok etishini moliyalashtirish uchun ajratilgan davlat mablag’lari mazkur partiyaning boshqa manbalardan olgan mablag’lari hisobidan O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetiga qaytarilishi kerak».
Siyosiy partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirish manbai va uni ajratish tartibi qonunning 10-moddasida keltirilgan: «Siyosiy partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirish manbai O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining mablag’laridir.
Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish uchun ajratiladigan davlat mablag’lari siyosiy partiyalarning hisob – kitob varaqlariga belgilangan tartibda o’tkaziladi.
Moliya yili uchun ajratilgan, lekin shu yil mobaynida siyosiy partiya tomonidan foydalanilmagan davlat mablag’lari moliya yili tugaganidan keyin bir oy ichida O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetiga qaytarilishi kerak. Siyosiy partiya davlat mablag’larini olishdan voz kechishga haqli».
Shuningdek, siyosiy partiyalarning daromadlari yuridik va jismoniy shaxslarning hayriya mablag’lari hisobidan ham shakllanishi mumkin. Siyosiy partiyalarga hayriya yordamlari berishning tartibi va umumiy jihatlari yuqoridagi qonunning 3-qismida keltirilgan. Unga ko’ra siyosiy partiya hayriya yordamini faqat O’zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari (chet el investisiyalari ishtirokidagi korxonalar bundan mustasno) va fuqarolaridan pul shaklida hamda mol-mulk berish, xizmatlar ko’rsatish, ishlar bajarish tarzida va faqat ustavda nazarda tutilgan faoliyatni amalga oshirish uchun olish huquqiga ega.
O’zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari va fuqarolari tomonidan hayriya yordami berish ixtiyoriy ravishda va ularning faqat o’z mablag’laridan amalga oshiriladi.
Siyosiy partiya O’zbekiston Respublikasining bir yuridik shaxsidan bir yil mobaynida olgan hayriya yordami so’mmasi hayriya yordami berilgan yilning 31-dekabrdagi holatiga ko’ra belgilangan bazaviy miqdorning besh ming baravaridan oshmasligi lozim. Hayriya yordami, agar u yuqorida ko’rsatilgan so’mmadan ortiqroq bo’lsa, olingan kundan e’tiboran bir oy ichida siyosiy partiya hayriya yordami beruvchiga uni qaytarishi, qaytarish imkoniyati bo’lmagan taqdirda esa, davlat daromadiga o’tkazishi lozim.
Siyosiy partiya O’zbekiston Respublikasining bir fuqarosidan bir yil mobaynida olgan hayriya yordami so’mmasi hayriya yordami berilgan yilning 31-dekabrdagi holatga ko’ra belgilangan bazaviy miqdorning besh yuz baravaridan oshmasligi lozim. Ushbu cheklash siyosiy partiya a’zolari partiya ustaviga asosan to’laydigan a’zolik badallariga tatbiq etilmaydi.
O’zbekiston Respublikasining fuqarosi siyosiy partiyaga pul mablag’lari shaklidagi hayriya yordamini berishda uni siyosiy partiyaning hisob-kitob varag’iga shaxsan, pasporti yoki uning o’rnini bosuvchi hujjatni taqdim etgan hamda to’lov topshiriqnomasida yoxud pul jo’natmasida familiyasi, ismi, otasining ismi va pasportiga oid ma’lumotlarni ko’rsatgan holda o’z mablag’laridan o’tkazadi.
Hayriya yordami, agar yuqorida ko’rsatilgan so’mmadan ortiqroq bo’lsa, olingan kundan e’tiboran bir oy ichida siyosiy partiya hayriya yordami beruvchiga uni qaytarishi, qaytarish imkoniyati bo’lmagan taqdirda esa, davlat daromadiga o’tkazishi lozim.
Siyosiy partiyalarga pul mablag’lari shaklidagi, mol-mulk berish, xizmatlar ko’rsatish, ishlar bajarish tariqasidagi (shu jumladan grantlar ajratish, texnik yordam ko’rsatish, safarlar bilan, shuningdek O’zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida o’tkaziladigan treninglar, seminarlar, konferensiyalar bilan bog’liq xarajatlarga haq to’lash orqali) hayriya yordami quyidagilar tomonidan berilishiga yo’l qo’yilmaydi:

• 
  chet davlatlar;
  
• 
  chet davlatlarning yuridik shaxslari, ularning vakolatxonalari va filiallari;
  
• 
  halqaro tashkilotlar, ularning vakolatxonalari va filiallari;
  
• 
  chet el investisiyalari ishtirokidagi korxonalar;
  
• 
  chet el fuqarolari;
  
• 
  fuqaroligi bo’lmagan shaxslar.
  

Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari, diniy tashkilotlar va nomi yashirilgan yoki faqat tahallusi ko’rsatilgan shaxslar tomonidan siyosiy partiyalarga pul mablag’lari shaklida, mol-mulk berish, xizmatlar ko’rsatish, ishlar bajarish tarzida hayriya yordami berilishiga ham yo’l qo’yilmaydi.
Siyosiy partiyalar uchun boshlang’ich partiya tashkilotlari va markaziy boshqaruv apparati mavjudligi sharoitida boshqarishning vertikal tarkibi xosdir. Siyosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlar moliyasini tashkil etish uchun yuqori va quyi partiya tashkilotlari o’rtasidagi, jumladan, dotatsiya shaklidagi ichki partiyaviy moliyaviy munosabatlar ham xosdir.
Siyosiy partiyalar moliyaviy rejalarida daromadlar tarkibini to’liqligini ko’rish mumkinki, ular tarkibida tijorat hisobi asosida xo’jalik yurituvchi tashkilotlardan tushum muhim o’rin eggallaydi. Ijtimoiy harakatlarda moliyaviy reja sifatida yillar bo’yicha farq qiladigan smeta maydonga chiqadi.
Alohida siyosiy partiyalar xarajatlarining tarkibi ular faoliyatining ko’lamiga bog’liq. Mazkur xarajatlar siyosiy partiya nizom faoliyati bilan bog’liq bo’lib o’z ichiga quyidagilarni oladi:
- partiya rahbariyati va xizmat ko’rsatuvchi xodimlar ish haqi xarajatlari;
- mitinglar, yig’ilishlar, namoyishlar o’tkazish xarajatlari;
- ko’rgazmali tashviqot bo’yicha xarajatlar;
- memorial uy-muzeylarni saqlashni joriy xarajatlari.
Bundan tashqari bu xarajatlar tarkibida ma’muriy binolarni saqlash va yangilarini qurish xarajatlari va boshqalar ham hisobga olinishi mumkin.
Ijtimoiy harakatlar smetasida asosiy o’rinni homiylarning va maxsus maqsadli badallar mablag’larining harakatning faol qatnashchilari uchun qilinadigan xarajatlar egallaydi.