1-mavzu. Nutq a’zolari haqida umumiy ma’lumot. Nutq sistemasininganotomo-fiziologik tuzilishi. Reja: Nutq a’zolari haqida ma’lumot 2

Nutqning pedagogik tavsifi. Nutqida bir xil buzilishi bodgan bolalarni bir guruhga birlashtirilsa korreksiya ishlarini olib borish qulay bodadi.
Odatda, guruhlar quyidagi buzilishlarga qarab ajratiladi:

• fonetik-fonematik buzilishlar (FFB, tovush talaffuz qilishdagi ko‘pgina kamchiliklari bor bolalar bilan: funksional va mexanik dislaliyalar, rinolaliyalar dizartriyaning yengil ko‘rinishi);

  
  

• nutqning todiq rivojlanmaganligi (NTR, turli darajadagi nutqning rivojlanmaganligi nutqida ko'pgina leksik-grammatik kamchiliklari bor bolalar bilan: dizartriyaning, alaliyaning, disleksiyaning va aleksiyaning, hamda disgrafiyaning va agrafiyaning murakkab ko‘rinishlarida);

  
  

• (rinofoniyaning, disfoniyaning, afoniyaning) kuy-intonatsion kamchiliklari va (duduqlanish, iteratsiya, poltcrn, taxilaliya, bradilaliya bilan) nutqning tempo-ritmik tomonlari.

Inson nutq organlarining markaziy va periferik tizimlari.
Reja:

1. Nutq apparati qismlari.

   
   

2. Markaziy nutq organlari tizimi.

   
   

3. Markaziy nutq organlari xususiyatlari.

   
   

Tayanch so‘z va iboralar: nutq apparati, markaziy tizimi, nutq organlari, nutq organlari fiziologiyasi.
Tibbiyot nogironlik bilan uzviy bog’langan, lekin uning mavqeyini birdaniga baholash va isbotlash qiyin. Muammoni tushunlirishning oddiy bir usuli: imkoniyati cheklangan insonlar albatta kasal bo‘lishi lozimmi degan, savolni qo'yishdir. Savolni boshqacha qo‘yish esa nogironlik kasalliklarga olib boradimi yoki aksimi deganidir. Uchinchi yo‘l esa savolni nogironlik faqat tibbiy vositalar orqali yoki ularsiz ham hal etiladimi, tarzida qo'yishdir.
Nutq apparati o‘zaro chambarchas bogdangan ikki qismdan: markaziy (yoki bajaruvchi) qismdan tashkil topgan.
Markaziy nutq apparati — bosh miyada joylashgan. U bosh miya qobig'idan, qobiq osti tugunlaridan, o'lkazuvchi yoMlar, o'zakdan (avvalo uzunchoq miyada), yadrolar va ovoz, nafas, artikulatsiya muskullariga boruvchi nervlardan tashkil topadi.
Markaziy nutq bo’libimining vazifasi — nutq, boshqa oliy nerv faoliyatining ko‘rinishlari singari, reflekslar asosida shakllanadi. Nutq reflekslari miyaning turli qismlari faoliyati bilan bog'liqdir. Biroq bosh miya qobig‘ining ayritn bo‘limlari nutqning hosil bo‘lishida asosiy rol o’ynaydi. Bular chap (chapaqaylarda o‘ng) yarim shaming peshana, chakka va ensa qismlaridir. Bosh miya qobig’ining bu qismlarida nutq faoliyatida aktiv ishtirok etuvchi:

• nutq harakat analizatori;

  
  

• nutq qo’ruv analizatori;

  
  

• nutq eshituv analizatori joylashgan.

  
  

Nutq harakat analizatori bosh miya qobig‘ining chap pesha­na qismida joylashgan bo‘lib, Broka markazi deb ataladi. Bu qism og‘zaki nutqning paydo bo'lishida qatnashadi.

Nutq eshituv analizatori bosh miya qobig'ining chap chakka qismida joylashgan bo‘lib, Vernike markazi deb ataladi. Bu qismda begona nutqni qabul qilish jarayoni ro'y beradi. Nutqni tushunishda bosh miya qobig‘ining orqa bo‘lagi katta rol o‘ynaydi. Bu bosh miyaning ko'ruv markazi hisoblanib, yozma nutqni o'zlashtirish uchun xizmat qiladi. Qobiq osti yadrolari nutqning sur’ati va ifodaliligini boshqaradi. Periferik nutq apparatining hamma a’zolari bosh miya nervlari bilan ta’minlanadi. Ulardan asosiylari: uch tarmoqli, vuz, til-halqum, sayyor, qo‘shimcha va til os­ti nervlaridir.
Uch tarmoqli nerv pastki jag‘ni harakatga keltiruvchi muskullarni innervatsiyalaydi; yuz nervi mimik muskullarni va lablarni harakatga keltiruvchi lunjlarni shishiruvchi va ichga tortuvchi muskullarni; til halqum nervi va sayyor nerv — hiqildoq va ovoz boylamlarini, halqum va yumshoq tanglay muskullarini innervat­siyalaydi. Bundan tashqari til-halqum nervi tilning sezuvchi ner­vi bo‘lib hisoblanadi. Sayyor nerv esa nafas va yurak a’zolarining muskullarini innervatsiyalaydi. Qo'shimcha _nerv bo‘yin muskul­larini harakat nervlari bilan ta’minlaydi.
Bu sistema bo'yicha bosh miya nervlari orqali nerv impulslari markaziy nutq apparatidan perilerik nutq apparatiga yuboriladi. Nerv impulslarini harakat nervlari bilan ta’minlaydi.
Tibbiyot nogironlik bilan uzviy bogdangan, lekin uning mavqeyini birdaniga baholash va isbotlash qiyin. Muammoni tushuntirishning oddiy bir usuli: imkoniyati cheklangan insonlar albatta kasal bodishi lozimmi dcgan, savolni qo'yishdir. Savolni bosliqacha qo'yish esa nogironlik kasalliklarga olib boradimi yoki aksimi deganidir. Uchinchi yo^Ll esa savolni nogironlik faqat tibbiy vositalar orqali yoki ularsiz ham hal etiladimi, tarzida qo'yishdir.
Nutq apparati o‘zaro chambarchas bogdangan ikki qismdan: markaziy (yoki bajaruvchi) qismdan tashkil topgan.
Markaziy nutq apparati — bosh miyada joylashgan. U bosh miya qobigddan qobiq osti tugunlaridan, odkazuvchi yodlar, o'zakdan (avvalo uzunchoq miyada), yadrolar va ovoz, nafas, artikulatsiya muskullariga boruvchi nervlardan tashkil topadi.
Periferik nutq apparati tarkibiga: burun, ogdz, halqum, hiqildoq, traxcya, bronxlar, o'pka, ko'krak qafasi diafragma kiradi.
Burun — nafas olish yo'llarining boshlangdch qismi. Shu bilan birga burun hid bilish organidir.
Burun uch qismdan iborat:
• ichki qism;
•o‘rta qism;
•ildizi.
Burun tashqi tomondan tcri bilan, ichki tomondan shilliq parda bilan o‘ralgan boiib, shilliq pardada mayda bezchalar, tuklar, yuza joylashgan qon tomirlar bor. Burun orqali nafas olinganda, havo ilib, tozalanib, keyin o‘pkaga o‘tadi.
Burun nutq organi vazifasini ham bajaradi.
Ogiz ovqat liazm qilish kanalining boshlangich qismi boiib, og‘iz nutq va ta’m bilish a’zosi ham.
Ayrim hollarda burun orqali nafas olish buzilganda — og‘iz nafas olish vazifasini bajaradi.
Ogiz ikkiga boiinadi:

1. Og‘iz dahlizi — yoriqsimon bo‘shliq boiib, oldidan va yonidan lablar va lunjlar bilan; orqa tomonda esa milklar va tishlar bilan chegaralangan.

   
   

2. Og^liz bo‘shlig‘i — tishlarni orqa qismida joylashgan va halqumgacha boigan bo‘shliqlarni egallaydi.

   
   

Lablar ogiz avlanma mushaklaridan tuzilgan. Tashqi to­mondan teri bilan, ichki tomondan shilliq parda bilan o‘ralgan.
Shilliq parda lablardan yuqori va pastki jagiarni yachcykasiga o'tib milkni hosil qiladi. Ogizning aylanma muskullari qisqarganda yuqori lab pastki labga yopishadi. Bundan tashqari lablar atrofida boshqa mushaklar joylashgan va ular lablarning turli harakatlarini ta’minlaydi.
Lunjlar ham mushaklardan tuzilgan boiib, ichki tomondan shilliq bilan qoplangan. Ogiz shaklini o‘zgartirishda bir qator muskullar ishtirok etadi. Chaynashda ishtirok etadigan mushak chakka mushagi, ichki va tashqi qanotsimon mushaklar.
Chaynov va chakka mushaklari — tushirilgan pastki jagiii ko‘taradi. Qanotsimon mushaklar ikkala tomonda barobar qisqarib — pastki jag'ni oldinga turib chiqaradi. Chaynov muskul­lari — uch tarmoqli ncrvning harakatlantiruvchi tarmoqlari bi­lan nervlanadi.